سالها تلاش، صرف ملیونها دالر، از دست دادن هزاران نیروی انسانی و برگزاری صدها نشست و جلسه پیرامون مبارزه با مواد مخدر، نتوانسته تا این آفت اجتماعی را از جهان نابود و افغانستان را از این ماده مرگ آور عاری سازد. سالها تلاش، صرف ملیونها دالر، از دست دادن هزاران نیروی انسانی و برگزاری صدها نشست و جلسه پیرامون مبارزه با مواد مخدر، نتوانسته تا این آفت اجتماعی را از جهان نابود و افغانستان را از این ماده مرگ آور عاری سازد.
امسال نیــز روز جهانــی مـبارزه بــا مــواد مخدر (6سرطان یا 26 جون) در حالی فرا میرسد که افغانستان هنوز هم بستر کشت، قاچاق و صدور این گیاه مرگزا به سراسر دنیا و نقاط مختلف کشور است. به گفته نهادهای مسوول، تلاشهای بیوقفه در جریان سال گذشته تنها 19 درصد کاهش در کشت تریاک را در پی داشته است. در گزارش سال 2015 اداره مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل متحد آمده که کشت کوکنار در افغانستان در سال ۲۰۱۵ نسبت به یک سال قبل آن ۱۹ درصد کمتر بوده است. بر اساس این گزارش در سال گذشته میلادی ۱۸۳ هزار هکتار زمین در افغانستان کوکنار کشت شده، در حالی که این رقم در سال قبل آن ۲۲۴ هزار هکتار بوده است. مسوولان اداره مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل متحد این کاهش در کشت کوکنار را از سال ۲۰۰۹ به این سو بی سابقه خواندهاند.
بر اساس این گزارش، بیشترین کشت کوکنار در افغانستان در ولایتهای جنوبی و غربی صورت میگیرد. هلمند در جنوب کشور در صدر تولیدکنندگان کوکنار قرار دارد. ولایت بلخ که پیش از این عاری از کشت کوکنار شده بود، دوباره شامل ولایتهایی شده که در آن کوکنار کشت میشود. اکنون تنها ۱۴ ولایت افغانستان عاری از کشت کوکنار است.
به دنبال کاهش کشت کوکنار، تولید تریاک در کشور نیز ۴۸ درصد، یعنی حدود ۳۳۰۰ تن کاهش یافته است. از سوی دیگر، کاهش تولید تریاک سبب افزایش قیمت آن در بازارها شده است. در گزارش اداره مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل آمده که قیمت یک کیلو تریاک در سال 2015 از ۱۳۱ دالر به ۱۷۰ دالر رسیده است. در این گزارش آمده که در دو سال گذشته بیش از ۱۲۸ هزار کیلوگرام مواد مخدر از سوی نیروهای امنیتی افغانستان کشف و ضبط شده است. ۸۱ درصد این مواد چرس، ۳۲ درصد تریاک، ۲۵ درصد هیروئین و ۱۴ درصد آن مورفین بوده است. بر اساس این گزارش، در سراسر افغانستان، ۱۲۳ مرکز برای مداوای معتادان وجود دارد که بیشتر در شهرها متمرکز شدهاند. این مرکزها ظرفیت مداوای ۱.۷ درصد معتادان در سراسر کشور را دارند.
سلامت عظیمی، وزیر مبارزه با مواد مخدر، همکاری مردم با ادارههای مبارزه با مواد مخدر را دلیل کاهش کشت کوکنار در افغانستان خوانده است. در گزارش اداره مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل آمده که تلفات انسانی در مبارزه با مواد مخدر در افغانستان نیز در سال 2015 کاهش داشته است. بر اساس معلومات این گزارش، شمار تلفات انسانی در سال ۲۰۱۵ نسبت به سال ۲۰۱۲ از ۱۴۳ نفر به پنج نفر کاهش یافته است. هماهنگی بیشتر بین نهادهای دولتی موظف در مبارزه با مواد مخدر دلیل این کاهش تلفات خوانده شده است.
تریاک افغانستان، تجارت مافیا
افغانستان از سال۱۹۹۲ تاکنون، بزرگترین تولید کننده مواد مخدر در جهان میباشد. در کنار افغانستان، میانمار، مکسیکو و کلمبیا نیز از تولیدکنندگان عمده مواد مخدر جهان هستند، اما سهم افغانستان در تولید کوکنار در طول نزدیک به دو دهه گذشته عموماً بیش از ۹۰ درصد تولید کل دنیا بوده است (به استثنای سال 2001 یعنی سال آغاز ورود امریکا به افغانستان و سقوط طالبان). ارزش کشت کوکنار در افغانستان، در طول سالهای گذشته به صورت متوسط چیزی حدود ۸۵۰ ملیون دالر برآورد شده است. این رقم در سال ۲۰۰۹ حدود ۴۰۰ ملیون دالر بوده که در مجموع در طول دهه گذشته چیزی بین 20 – 40 درصد تولید ناخالص داخلی (GDP) کشور را در بر میگیرد. این در حالی است که ارزش بازار تریاک در جهان سالانه به ۶۰ ملیارد دالر میرسد.
به باور آگاهان امور، از مجموع این حجم از تولید تریاک در افغانستان، سهم زارعان آن بسی اندک یعنی در حدود پنج تا ده درصد بوده است. شاه عبدالاحد افضلی، معاون کمسیون مبارزه با مواد مخدر ولسی جرگه، ضمن این که دلیل اصلی تولید گسترده مواد مخدر در افغانستان را تقاضای گسترده جهانی میداند، میگوید: «بخش اندکی از درآمد کشت و تولید مواد مخدر در افغانستان به دست دهقانان و قاچاقچیان افغان میرسد اما بخش عظیم و گسترده این درآمد نصیب قاچاقچیان و مافیای بین المللی میشود.»
به گفته وی، نباید افغانستان را در این امر مقصر دانست، زیرا در تولید و قاچاق مواد مخدر افغانستان کشورهای منطقه و جهان مشارکت دارند. افضلی تصریح کرد: «در سال 2010، قیمت یک کیلو هیروئین در بازارهای لندن 20 هزار پوند بود اما در سال 2011 به 45 هزار پوند و در حال حاضر قیمت یک کیلو هیروئین در بازارهای لندن به 60 هزار پوند رسیده است. از سوی دیگر، با توجه به اطلاعاتی که موجود است، مواد مخدر از طریق هوایی، از افغانستان به کشورهای دیگر انتقال داده میشود. درست است که تریاک در افغانستان تولید میشود اما مواد پیش ساخته که تریاک را به هیروئین تبدیل میکند، از سوی مافیای بینالمللی به افغانستان قاچاق میشود.»
به باور افضلی، تقاضا برای مواد مخدر در جهان بسیار بالا است و عناصر و حلقاتی در نظامیان خارجی در انتقال این مواد به بیرون از افغانستان دست دارند. هادی خالد، معاون سابق وزارت امور داخله، نیز معتقد است که در یک و نیم دهه گذشته مبارزه جدی مبارزه با مواد مخدر در افغانستان صورت نگرفته است. وی با بیان این که تروریزم و مواد مخدر پدیده های وارداتی به افغانستان است، تصریح میکند: «افغانستان قربانی سیاست ها و رقابت های سیاسی، منطقه ای و جهانی است و در حال حاضر مواد مخدر پس از اسلحه و نفت، سومین صنعت پردرآمد جهان را تشکیل میدهد.»
خالد نتیجه تولید مواد مخدر در افغانستان را بدنامی کشور در سطح جهان و نیز حدود سه ملیون معتاد که هر روز نسبت به گذشته افزایش پیدا میکند، دانست و گفت که سه ملیون معتاد در تناسب با جمعیت افغانستان یک رقم بسیار بالایی است.
بلای فراگیر، نیازمند مبارزه همگانی
شکی نیست که معضل اعتیاد به مواد مخدر، بلای خانمانسوزی است که جوامع بشری را در چنگال مرگآور خویش گرفتار ساخته است. این هیولای هراسآور، قدرت اندیشه، نوآوری، پشتکار، کوشش و سازندگی را در انسانها به ویژه نسل جوان جامعه از بین میبرد و بنیان خانوادگی و باور و اعتماد به نفس آنان را به نابودی میکشاند. امروزه کمتر کشوری را در جهان میتوان یافت که پدیده مواد مخدر و اعتیاد، مهمترین دغدغه یا یکی از مهمترین مشکلات اجتماعیاش نباشد. هر ساله، مبالغ هنگفتی برای مبارزه با این معضل هزینه میشود، ولی همچنان رقم باندهای قاچاق مواد مخدر و شمار معتادان رو به افزایش است. در افغانستان نیز معضل اعتیاد به مواد مخدر سیر کشنده و صعودی داشته است.
به باور آگاهان امور، همانگونه که این بلای خانمان سوز حالت فراگیر دارد، مبارزه با آن نیز نیازمند اراده قاطع و همگانی است. معاون سابق وزارت امور داخله به این باور است که تا هنوز هیچ نوع اراده قاطع در محو مواد مخدر در افغانستان نه از سوی دولت کابل، نه کشورهای منطقه و نه هم از جانب جامعه جهانی وجود داشته و همه اقدامات و اظهارات تنها در حد شعار بوده است. وی میگوید: «با وجود آنکه امریکا ادعا دارد در افغانستان با تروریزم مبارزه میکند اما در این جنگ، مبارزه با مواد مخدر را به صورت کامل فراموش کرده و با تروریزم نیز برخورد قاطع صورت نگرفته، بلکه همه برخوردها انفعالی است.»
به گفته خالد، هدف از حضور نظامیان خارجی در افغانستان مبارزه با تروریزم است و مواد مخدر تغذیه کننده و تأمین کننده تروریزم میباشد، اما نظامیان خارجی نیز به صورت قاطع در برابر این پدیده اقدامات لازم انجام نداده و برخی مواقع که اقداماتی را نیز انجام دادهاند، نادرست و ناکام بوده است. در جریان سال گذشته، مدارکی منتشر شد که نشان میداد، «جان تولان» قومندان بخش مبارزه با مواد مخدر ناتو در افغانستان به نظامیان این پیمان دستور داده تا در کار مبارزه با مواد مخدر در افغانستان مداخله نکنند و در صورت نیاز، باید از مرکز قومندانی این نیروها دستور بگیرند.
افضلی معاون کمسیون مبارزه با مواد مخدر پارلمان نیز به این نظر است که در برخی موارد نظامیان خارجی نه تنها در نابودی مواد مخدر به صورت مستقیم سهم نمیگیرند، بلکه مانع کار نیروهای امنیتی افغان در مبارزه با این پدیده نیز میشوند. وی گفت زمانی که در یکی از ولایتها مسوولیت مبارزه با مواد مخدر را به عهده داشت، نیروهای خارجی مستقر در آن ولایت در راستای مبارزه با مواد مخدر کمک نمیکردند و از سهمگیری در این روند خودداری میکردند.
عبدالحلیم انور، کارشناس جغرافیای سیاسی، با اشاره به موقعیت خاص افغانستان و نقش آن در گسترش و رشد تولید و قاچاق تریاک میگوید: «موقعیت خاص جیوپولتیک و جیواستراتیژیک افغانستان موجب شده که این کشور در سال های اخیر به عنوان معبر ویژه برای قاچاق مواد مخدر تبدیل شود و همین امر نگرانی های زیادی را در بین کشورهای منطقه از جمله ایران، روسیه و کشورهای آسیای مرکزی به همراه داشته است. با توجه به گزارش دفتر مواد مخدر و جرایم سازمان ملل متحد، نزدیک به یک چهارم هروئین تولید شده در افغانستان، که حدود 90 تن برآورد شده از طریق آسیای مرکزی قاچاق شده و از این مقدار 75 درصد آن وارد روسیه شده است.» به باور وی، همین امر نیز باعث گردیده تا روسیه بیش از هر کشوری با رشد فزاینده کشت تریاک در افغانستان مخالفت ورزیده و هر از چند گاهی، کوتاهی و کمکاری جامعه جهانی را در این خصوص نکوهش کند.
به هرحال، مافیای مواد مخدر با گستره بزرگ و دایره وسیع خویش چنان گلوگاه های تصمیمگیری را در اختیار خویش گرفتهاند که بسان لابیگران مخفی همواره برای تضعیف ذهنیت های مبارزه با مواد مخدر به کوشش های همه جانبه شان ادامه میدهند. با این وجود به نظر میرسد مبارزه هدفمند با این پدیده نیازمند سیاست واقعبینانه ای است که باید قضایای پیچیده سیاسی، اجتماعی و امنیتی مرتبط با این پدیده را با هم و به شکل جامع مدنظر قرار داد. به یقین که چنین خط و مشی در دستور کار حکومت کنونی به شکل جدی آن وجود ندارد و از همکاسه بودن برخی از عناصر حکومتی با مافیای مواد مخدر نیز بارها سخن گفته شده است. لذا انتظار نابودی این ماده مرگآور در آینده نزدیک بعید به نظر میرسد.
