با آن که نظر به فیصله های شورای وزیران استفاده، تولید و واردات خریطه های پلاستیکی به نسبت اضرار صحی و محیط زیستی آن ممنوع می باشد، اما یافته های کلیدگروپ نشان میدهد که گام های عملی جهت تطبیق این فیصله ها برداشته نشده است.
از سویی هم، در حالی که تجمع بیش از حد پلاستیک در محیط و نبود برنامه های دفع و بازیافت این مواد در کشور نگرانی آگاهان محیط زیستی را برانگیخته است، گفته میشود که روزانه صدها کیلو پلاستیک در کشور مورد استفاده قرار میگیرد.
در این حال، ادارات مسوول نبود بدیل و عدم علاقمندی سرمایه گذاران برای تولید بدیل پلاستیک را دلیل عمده عدم تطبیق مصوبه های شورای وزیران می خوانند. اما اداره حفاظت از محیط زیست ضمن ابراز نگرانی از وضعیت محیط زیستی در کشور می گوید که موضوعات مرتبط با محیط زیست در اولویت کاری نهادهای مسوول قرار ندارد.
آگاهان باور دارند در صورتی که جلو استفاده بی رویه از خریطه های پلاستیکی و ظروف یکبارمصرف گرفته نشود گذشته از نازیباسازی محیط، در سال های آینده، اثرات خطرناک و مخربی بالای صحت انسان، خاک و محیط زیست خواهد داشت.
فیصله شورای وزیران
استفاده روزافرون پلاستیک در سال های اخیر در کشور، شورای وزیران به ریاست حامدکرزی را واداشت تا شماری از ادارات را موظف نماید از استفاده بیش از حد پلاستیک جلوگیری نمایند. این شورا با صدور دو مصوبه از ادارات زیربط خواست تا جلو استفاده، تولید و واردات پلاستیکها در کشور را بگیرند، اما اکنون که نزدیک به سه سال از این فرمان میگذرد، اقدام عملی در این راستا از سوی ادارات مختلف صورت نگرفته است.
از سویی هم، هرچند این مصوبه ها به کاهش استفاده از پلاستیک در کشور کمکی نکرد بل افزایش نیز یافت. مسوولان ریاست تنظیف شاروالی کابل میگویند که روزانه از پنج هزار تن زباله ای که از شهر کابل خارج میکنند نزدیک به 100 تا 150 تن آن را مواد پلاستیکی تشکیل میدهد.
در مصوبه 8/ 1/ 1390 شورای وزیران که آخرین هدایت در این زمینه می باشد، آمده است: “وزارت تجارت و صنایع، تولید خریطه های پلاستیکی را در داخل کشور قطع نموده و وزارت مالیه ورود آن را از طریق گمرکات کشور ممنوع قرار بدهد.”
همچنان در مصوبه شماره (41) 20/ 10/ 1389 شورای وزیران به تمامی شاروالی هدایت داده شده تا از آغاز سال 1390، استعمال خریطه های پلاستیکی را در تمام دکان های مرکز و ولایات کشور ممنوع قرار دهند. در این مصوبه همچنان تذکر رفته است که: “وزارتهای صحت عامه، اطلاعات و فرهنگ و مشاور ریاست جمهوری در امور صحت، اضرار استفاده از خریطه های پلاستیکی را از طریق نشرات جمعی پیوسته به اذهان عامه برسانند.”
در مصوبه ذکر شده از وزارت تجارت و صنایع خواسته شده تا تولید بدیل خریطه های پلاستیکی را از طریق تشبثات صنعتی تا اخیر سال 1389 مهیا سازد.
اما یافته های کلیدگروپ نشان میدهد که این ادارات به وظایف سپرده شده از جانب شورای وزیران اقدامی نکردهاند و در حال حاضر روزانه به مقدار زیاد پلاستیک وارد کشور شده و همچنان شرکت هایی تولیدی داخلی به تولیدات شان ادامه میدهند.
از سویی هم ادارات مسوول میگویند تا زمانی که بدیلی به جای خریطه های پلاستیکی سنجیده نشود جلوگیری از آن ناممکن خواهد بود.
عملکرد نهادهای مسوول
سید احسان الدین طاهری، رییس نظارت و ارزیابی اداره امور و دارالانشای شورای وزیران، هرچند از نظارت دوامدار خود بر ارگانهای مسوول خبر میدهد اما عدم هماهنگی میان وزارت تجارت و مالیه را از علت های اصلی تطبیق نشدن این مصوبه ها شورای وزیران میخواند. طاهری میگوید با آنکه تا حال این اداره 25 مرتبه نظارت رسمی و شش بار هم نظارت عملی از اجراآت ادارات مسوول در مورد تطبیق مصوبه های ذکر شده داشته اما با آن هم در بازار پلاستیک به وفور دیده میشود: “عدم هماهنگی بین وزارتهای تجارت و مالیه سبب شده که آنها با هم ننشینند تا یک طرح جدید را برای جایگزینی پلاستیک در نظر بگیرند.”
وی همچنان عدم همکاری بازار آزاد و فساد موجود در گمرکات را از دلایل کندی تطبیق این برنامه خوانده و میگوید: “بازار آزاد افغانستان بزرگترین مشکل است که ما نتوانستیم این موضوع را به درستی آن تطبیق بکنیم. از سویی هم، میدانیم که مشکلاتی چون فساد اداری و هزاران مشکل دیگر در گمرکات وجود دارد که مانع تطبیق این تصمیم میشود.”
در این حال، محمدعلم سلامت اندرابی، آمر لابراتوار معینیت گمرکات وزارت مالیه، میگوید پس از صادر شدن مصوبه های ذکر شده، شمار زیادی از تاجران در برابر این تصمیم شورای وزیران اعتراض نمودند و خواستار اجازه تولید و واردات آن عده از خریطه هایی شدند که در بستهبندی میوههای خشک و تازه مورد استفاده قرار میگیرد: “بعد از آن مصوبه شماره (12) 16/04/1390 شورای وزیران ورود خریطه های پلاستیکی پولی ایتیلین را غرض بستهبندی و صدور میوههای خشک و تازه و سبزیجات و نباتات طبی به تصویب رساند. اما مشکل در این دو مصوبه این بود که شورای وزیران مشخص نساخت که کدام نوع خریطه و به کدام اندازه و نوعیت اجازه داده شود.”
وی میافزاید پس از آن شماری از تاجران با استفاده از این مصوبه هر نوع خریطهای را وارد کشور مینمایند.
اندرابی موجودیت فساد در گمرکات را رد میکند اما میگوید که بیشتر پلاستیکهای وارداتی به صورت قاچاق وارد کشور میشود: “صدور مصوبه منع واردات پلاستیک باعث آن شد که یک مقدار پلاستیک به شکل قاچاق وارد کشور شود و محصول آن هم به خزانه دولت نرسد و از سویی پلاستیک هم در کشور بیش از پیش افزایش یافت.”
با این حال، مسافر قوقندی، سخنگوی وزارت تجارت و صنایع، میگوید که پلاستیک، امروزه جزئی از زندگی افراد شده و تا زمانی که بدیلی برای آن نباشد جلوگیری از تولید و استفاده از آن ناممکن می باشد. قوقندی میگوید به منظور عملی سازی مصوبه شورای وزیران، این وزارت در قدم نخست تلاش نمود تا جلو تولید پلاستیکهای سیاهرنگ که اضرار آن بیشتر از پلاستیکهای شفاف است، گرفته شود: “بعد از آن مصوبه تلاشهایی صورت گرفت تا راهکاری پیدا شود که در کل این پلاستیکها ممنوع قرار بگیرد. تا زمانی که بدیلی برای آن پیدا نشود و کارخانههایی جهت تولید بدیل در کشور به فعالیت آغاز نکند، متأسفانه جلوگیری آن بسیار مشکل است.”
قوقندی میافزاید که وزارت تجارت و صنایع کشور به عنوان بدیل میتواند از مدل هندی که در هند اجرا شده استفاده نماید. اما در عین حال، وی نبود پول در بودجه حکومت و عدم علاقمندی سرمایه گذاران را مانع عمده تطبیق این برنامه میخواند.
در حالی که وزارت تجارت کشور میگوید پس از مصوبه شورای وزیران جلو تولیدات داخلی خریطه های پلاستیکی را گرفته است، اما یافتههای کلیدگروپ نشان میدهد که هنوز هم این خریطهها در کشور تولید میشود. انجنیر نجیب، رییس شرکت تولیدی پلاستیک پیشرفت که مدت چهار سال است در بخش تولید خریطه های پلاستیکی فعالیت میکند، میگوید که شرکت وی در حال حاضر نیز فعالیت میکند اما به علت نابسامانیهای کشور مقدار تولیدات آن نسبت به گذشته کاهش یافته است.
در مصوبه (41) 20/ 10/ 1389 شورای وزیران، به تمامی شاروالی هدایت داده تا از آغاز سال 1390، استعمال خریطه های پلاستیکی را در تمام دکانهای مرکز و ولایات کشور ممنوع قرار دهند، اما قسمی که دیده میشود این امر عملی نشده است.
شمار زیادی از فروشندگان خریطه های پلاستیکی در مندوی کابل میگویند که بیشتر این خریطهها از کشورهای همسایه مثل چین، ایران و پاکستان و نیز از دوبی وارد کشور میشود. به گفته آنان، روزانه صدها کیلو از این خریطهها به دکانداران دیگر به فروش میرسد. احمدشاه، یکی از دکانداران مندوی کابل، میگوید: “روزانه در حدود 100 تا 150 کیلو [خریطه پلاستیک] میفروشیم. این خریطهها بیشتر از ایران و پاکستان میآید اما تولیدات داخلی با آنکه از نظر کیفیت فرقی با تولیدات خارجی ندارد در بازار کمتر است.”
وحیدالله، یکی دیگر از دکانداران مندوی که دسترخوان یکبارمصرف پلاستیکی میفروشد، میگوید: “بیشتر این مواد از چین، پاکستان و ایران وارد کشور میشود و از تولیدات داخلی تنها خریطه زباله داریم.”
عبدالغفور، دکاندار عمدهفروش خریطه های پلاستیکی در مندوی کابل، میگوید که آنها پلاستیکها را از شرکتهای واردکننده خریداری میکنند. وی میافزاید که تنها در مندوی کابل در حدود 35 تا 40 دکان خریطه های پلاستیکی است که هر کدام روزانه در حدود 100 کیلو گرام به فروش میرسانند. غفور میگوید که سال گذشته بعضی ممنوعیتهایی بالای آنان وجود داشت اما امسال مشکلی وجود ندارد.
اما داکتر محمدادریس توخی، رییس صحت محیطی و محیط زیست شاروالی کابل، میگوید که این اداره کارهایی را جهت تطبیق مصوبه مذکور انجام داده است. اما وی تأکید میکند تا زمانی که جلو تولیدات شرکتها و واردات پلاستیک گرفته نشود برای شاروالی مشکل خواهد بود تا استفاده از پلاستیک را در دکانها ممنوع قرار دهد:” شاروالی کابل به اساس مصوبه شورای وزیران کارهایی انحام داد و در نانواییها استفاده از پلاستیک را منع قرار داد، چون استفاده از پلاستیک برای انتقال نان گرم باعث میشود گازات مضرهای تولید شود که به نان هم انتشار مییابد. اما در صورتی که تولید و واردات پلاستیک بند شود هیچ نیازی به شاروالی نخواهد بود تا دکان به دکان رفته و جلو فروش و استفاده آن را بگیرد.”
در این حال، مسوولان وزارت صحت عامه از اقدامات این وزارت در جهت بلند بردن آگاهی مردم خبر داده و میگویند در کل به علت عدم آگاهی از اضرار پلاستیک، علاقه زیادی برای جلوگیری از پلاستیک وجود ندارد. داکتر احمدجان نعیم، معین پالیسی و پلان وزارت صحت عامه، میگوید: “وزارت صحت عامه به همکاری انجمن ملی صحت عامه افغانستان سال گذشته کمپاینی را به منظور جلوگیری استفاده از پلاستیک آغاز کرد و به طور نمونه چند خریطه پلاستیکی هم توزیع شد. و از طریق تلویزیونها هم به مدت 296 دقیقه برنامههایی را جهت بلند بردن آگاهی مردم داشتیم.”
داکتر نعیم افزود: “میان ادارات مسوول علاقمندی زیاد در جهت کاهش استفاده از مواد پلاستیکی وجود ندارد، چون در رابطه به اضراری که استفاده از اجناس پلاستیکی دارد آگاهی وجود ندارد و شاید یک کمی وقتگیر باشد و تغییر سلوک هم وقتگیر است.”
این در حالی است که ابراهیم شمس، معاون سرمایهگذاری اداره حمایت از سرمایهگذاری در افغانستان یا آیسا، میگوید، یگانه سکتوری که در افغانستان طی سال های گذشته پیشرفت خوبی داشته و توانسته است بیشتر نیازمندیهای بازار را برآورده سازد شرکتهای پلاستیکسازی می باشد: “از سال 2003 تا سال 2014 تقریباً نزدیک به 600 شرکت در بخش تولید پلاستیک جواز فعالیت از این اداره به دست آوردهاند که سرمایه ابتدایی آنها بالغ بر 75 ملیون دالر امریکایی بود و در بخش تولید ظروف یکبارمصرف، پایپهای پلاستیکی، خریطه های پلاستیکی و چپلق فعالیت میکنند.”
هرچند وی میگوید که بعد از مصوبه شورای وزیران به شرکتها اجازه تولید خریطه های پلاستیکی داده نشده است اما میافزاید که برخی شرکتها به طور پنهانی در این بخش نیز فعالیت میکنند.
عدم کنترول
انتقادهایی بر کیفیت مواد پلاستیک وارداتی نیز وجود دارد. آگاهان میگویند، پلاستیکی که وارد کشور میشود از بدترین کیفیت برخوردار بوده و هیچ کنترولی هم در زمینه از سوی نهادهای مسوول وجود ندارد. داکترمحمد ادریس توخی، رییس صحت محیطی شاروالی کابل، میگوید: “نگرانی که ما داریم این است که اول پلاستیکهایی که وارد کشور ما میشود بسیار بیکیفیت است و مرجعی هم نیست که آن را کنترول کند و این در آیندهها مشکلات صحی زیادی را به بار خواهد آورد و مصرف سرسامآور آن در آیندههای نزدیک تمام ذخایر ما را مملو خواهد ساخت.
مسوولان اداره نورم و استندرد نیز میگویند تا حال استندردی در بخش کیمیاوی پلاستیک ندارند اما اخیراً در تلاش هستند تا استندردی را در زمینه تدوین نمایند. مجیبالرحمان خطیر، معاون تخنیکی اداره نورم و استندرد، میگوید: “متأسفانه این امکانات در افغانستان وجود ندارد. نه تنها در اداره نورم و استندرد بلکه در هیچ اداره این امکانات وجود ندارد که پلاستیکها را تثبیت کیفیت بکند.”
اما وی میافزاید که اخیراً تلاشهایی جریان دارد تا استندردی در این زمینه تدوین شود و لابراتوار کیمیاوی پلاستیک را هم ایجاد نماید.
اضرار پلاستیک و ظروف یک بارمصرف
پلاستیک از ماده کیمیاوی به نام پولی ایتیلین به دست میآید که در طبیعت زیاد پیدا میشود. آگاهان صحی و محیط زیستی ضمن ابراز نگرانی از افزایش استفاده از تولیدات پلاستیک میگویند که استفاده از خریطه های پلاستیکی و ظروف یکبارمصرف گذشته از متضرر ساختن صحت، یکی از خطرناکترین زبالهها برای محیط زیست است که صدها سال در طبیعت باقی میماند. کارشناسان به این باور هستند که مصرف ظروف و خریطه های پلاستیکی میتواند باعث ابتلای افراد به بیماریهای مختلفی چون جگر و حتا ابتلا به سرطانها در انسان گردد. داکتر محمدادریس توخی، رییس ریاست صحت محیطی و محیط زیست شاروالی کابل، میگوید: “ظروف پلاستیکی از هر نوعی که باشد دارای ترکیباتی است که مضر بوده و در اثر درجه حرارت غذا و تماس با چربی و تیزاب، مواد تشکیل دهندهاش جدا شده و داخل مواد غذایی میشود و در صورت استفاده مصرف کننده، خطرات زیادی را در پی دارد.”
از سویی هم، داکتر احمدجان نعیم، معین پالیسی و پلان وزارت صحت عامه، میگوید: “مواد سمی موجود در پلاستیک در صورت استفاده خطر مصاب شدن به سرطانها و بیماریهای جگر را افزایش میدهد. مطالعات نشان داده که مواد سمی موجود در خریطه های پلاستیک حتی در شیر مادر و مایع اطراف جنین در رحم مادر نیز تثبیت شده است که به طور مستقیم اطفال را نیز متضرر میسازد. یکتعداد تحقیقات دیگر نیز نشان داده است که مواد مضره پلاستیک از طریق خون به جنین داخل بطن نیز صدمه میرساند و سبب سقطها و یا سرطان [در طفل] میشود.”
این آگاهان توصیه میکنند تا بیشتر به جای وسایل پلاستیکی از وسایل فلزی و یا شیشهای استفاده شده و برای اطفال نیز تلاش شود تا بیشتر از شیرچوشکهای شیشهای استفاده به عمل آید.
در این حال، آگاهان میگویند که دفع زبالههای پلاستیکی و انباشت آنها در طبیعت و محیط زیست به مرور زمان، گذشته از صحت انسان، منابع آبی و خاکی، دریاها، حیات جانداران و گیاهان را نیز تهدید میکند. به گفته آنان، 300 تا 500 سال زمان لازم است تا این مواد در طبیعت تجزیه شود.
استفاده از مواد پلاستیکی در حالی در کشور رو به افزایش است که هیچگونه برنامهای جهت بازیافت (استفاده دوباره) آن وجود ندارد و گفته میشود که تمامی آنها یکجا با زبالههای دیگر در خاک دفن میگردد. نثار احمد حبیبی غوری، رییس تنظیف شاروالی کابل، میگوید که پلاستیک در تمام دنیا استفاده میشود اما در آن کشورها زمینه مدیریت و بازیافت آن موجود است: “ما روزانه در حدود پنجهزار تن زباله را از شهر کابل خارج میکنیم که نزدیک به 100 تا 150 تن آن مواد پلاستیکی است، ما پلاستیک را جداسازی و ذخیره هم میکنیم. ما قبلاً با یک کمپنی قرارداد داشتیم تا به آنها مواد خام داده و پلاستیک جدید بگیریم، اما به علت نارضایتی از کار شان قرارداد را فسخ کردیم و در حال حاضر در حال ذخیرهسازی مواد پلاستیکی هستیم.”
اما داکتر محمدادریس توخی، رییس صحت محیطی شاروالی کابل، میگوید: “در حال حاضر در کشور انواع زبالهها یکجا می باشد و شاروالی کابل اکثریت زبالهها را بدون جداسازی دفن میکند.”
از سویی هم، نجیبالله صدیقی، رییس شرکت صفا ساحل که مدت نه سال است شرکتش در بخش تولید مواد بازیافت فعالیت دارد، میگوید در حال حاضر در شهر کابل تنها همین شرکت است که در بخش بازیافت مواد پلاستیکی فعالیت دارد. وی میافزاید با آنکه نه سال از فعالیت این شرکت میگذرد اما شاروالی کابل هیچ گونه همکاری با این شرکت نداشته است: “شاروالی کابل هم با آنکه وظیفهاش است تا با ما همکاری نماید، چون کار ما مربوط آنها و محیط زیست میشود اما در نه سالی که از فعالیت شرکت ما شده یک قرارداد هم با شاروالی نداشتهایم و تولیدات خود را در بازار آزاد میفروشیم.”
برخوردهای سلیقوی
با امور محیط زیستی
مسوولان در اداره ملی حفاظت از محیط زیست میگویند که ادارات مسوول در حکومت با مسایل محیط زیستی برخورد سلیقوی داشته و آن را در اولویت کاری خود قرار نمیدهند. عبدالولی مدقق، معین پالیسی و روابط بینالملل اداره ملی حفاظت از محیط زیست، میگوید: “تجربهای که من دارم این است که هنوز در بحث محیط زیستی در کشور اداراتی که باید کار بکنند متأسفانه مسایل محیط زیستی را در اولویت کاری خود قرار نمیدهند و منحیث یک موضوع سلیقوی برخورد میکنند، بدون این که درک بکنند که مسایل محیط زیستی مستقیم به زندگی انسانها سر و کار دارد، اگر محیط ما آلوده میشود به این معنا است که زندگی ما آلوده است و صحت ما آلوده است، که در آن صورت بالای اقتصاد ما هم تأثیر میکند و بالای روح و روان ما تأثیر میگذارد.”
وی همچنان میافزاید: “تقاضای اداره محیط زیست از تمام ادارات مسوول دولتی و غیردولتی و نهادهای اجتماعی این است که مسایل محیط زیستی را نه منحیث مسأله سلیقوی بلکه منحیث اولویت جدی قرار دهند تا مشکلی که ما در حال حاضر به آن دچار هستیم برای نسل آینده بیشتر نشود که در آن صورت رفع آن هم زمانگیرتر خواهد شد و هم هزینه بیشتری نیاز پیدا خواهد کرد.”
این در حالی است که آگاهان محیط زیستی ضمن هشدار میگویند به منظور رهایی از وضعیت بحرانی زیسست محیطی، حکومت باید گذشته از تطبیق قوانین منع استفاده از پلاستیک، زمینه مدیریت زبالهها به خصوص بازیافت دوباره مواد را روی دست گیرد و مردم نیز باید فرهنگ پاک نگه داشتن محیط را نهادینه نمایند. همچنان باید تلاش شود تا ظروف یکبارمصرف پلاستیکی بر پایه پلیمر جای شان را به ظروف یکبارمصرف بر پایه گیاهی بدهد؛ در غیر این صورت، خسارات ناشی از ظروف و خریطه های پلاستیکی بر طبیعت، محیط زیست و انسان جبران ناپذیر خواهد بود.
