با آنكه مسوولان شفاخانۀ ملالی از كاهش زاد و ولد نوزادان معلول در كابل خبر می‌دهند، اما هنوزهم، آمارهای موجود در مورد نوزادان معلول را نگران كننده عنوان می‌کنند. به گفتۀ آنان، ازدواج‌های قبل از وقت، ازدواج‌های فامیلی، عدم تغذیۀ سالم از سوی مادران در دوران بارداری، بیتوجهی داکتران نسایی و ولادی در هنگام تولد کودک و نرسیدن مقدار کافی اکسیجن به دماغ در هنگام تولد از جملۀ عواملی می‌باشد که باعث معلولیت‌ها در نوزادان می‌شود. آگاهان امور و مسوولان شفاخانۀ ملالی تأکید دارند به منظور جلوگیری از افزایش آمار نوزادان معلول نیاز است تا نهادهای مسوول و مردم در راستای جلوگیری از ازدواج‌های قبل از وقت، استفاده از دوا‌های خود‌سر توسط مادران باردار، بهبودی وضعیت اقتصادی خانواده‌ها، افزایش دسترسی به خدمات صحی، جلوگیری از ازدواج‌های فامیلی به دلیل مسایل ژنتیکی و بلند بردن تعداد داكتران و نرس قابلههای مسلكی اقدامات جدی را روی دست بگیرند.
آمارهای ضد و نقیض
با توجه به اینكه تولد نوزادان معلول، یكی از مشكلات حاد صحی و اجتماعی در كشور به شمار میرود، اما مسوولان برخی شفاخانههای كابل، هرات و ننگرهار از كاهش آمار نوزادان معلول در این ولایات خبر می‌دهند. آنان عامل عمدۀ كاهش آمار این نوزادان را به عدم ثبت آنان در شفاخانههای خصوصی و نیز سقط قبل از وقت این اطفال عنوان میكنند.
عتیقالله حلیمی، ترنر متخصص داخلۀ اطفال در شفاخانۀ ملالی، می‌گوید: “رقم نوزادان معلول که از نظر فزیکی (کوتاه بودن دست و پا، چاک بودن لب و کام و بزرگ بودن سر به گونۀ غیرطبیعی) مشکل داشتهاند، در سال 1393 خورشیدی 89 مورد ثبت شده بود و در سال 1394 خورشیدی 66 مورد در شفاخانۀ ملالی به ثبت رسیده است، که این رقم نشان دهندۀ كاهش در تولد نوزادان معلول می‌باشد، اما وی این آمار را دقیق ندانسته و علت عمدۀ كاهش نوزادان معلول را در عدم ثبت آنان در شفاخانهها عنوان میكند.
این متخصص اطفال از سایر موارد معلولیت‌ها مانند سوراخ قلب، عدم شنوایی و کندی ذهن در نوزادان نیز یادآور شد و گفت: “در كنار معلولیت‌های ظاهری، معلولیت‌های پنهان نیز در میان نوزادان وجود دارد كه متأسفانه در هیچ شفاخانهای این موارد ثبت نمیشود؛ چون نیازمند آزمایشات طبی است و خانواده‌ها نیز در اوایل متوجه این معلولیت‌ها نمیشوند. اگر چنین واقعات تحت آزمایش قرار گیرند رقم ثبت نوزادان معلول در تمام مراکز صحی بالا خواهد رفت.”
از سویی هم، ذکیه رستاک امیری، مسوول بخش نسایی و ولادی شفاخانۀ حوزوی ننگرهار، می‌گوید در این شفاخانه در هر 24 ساعت بین 90 تا 120 طفل متولد می‌شود. وی در ادامه به هفتهنامۀ مرسل گفت: “از میان نوزادانی که در جریان یک هفته در این شفاخانه به دنیا میآیند، بیش از سه تن آنان معروض به معلولیت‌های جسمی میباشند كه سالانه تعداد شان به بیش از 150 تن می‌رسد.”
هرچند جمعآوری آمار و ارقام دقیق از تولد نوزادان معلول و مشکلات صحی به منظور اتخاذ تدابیر جهت کاهش واقعات صحی و بلند بردن سطح آگاهی مردم یکی از وظایف عمدۀ وزارت صحت عامه محسوب می‌شود، اما این وزارت در سالهای گذشته در خصوص ثبت آمار و كاهش رقم نوزادان معلول هیچ كاری انجام نداده است.
محمداحسان گلبان، مدیر عمومی معلولیت بازتوانی وزارت صحت عامه، به كمكاری این وزارت در خصوص معلولیت نوزادان اعتراف نموده و می‌گوید: ” آمار و ارقام دقیق نوزادان معلول چه در مرکز و ولایات نزد ما موجود نیست. در چند سال اخیر، این وزارت در مورد نوزادان معلول نه تنها کار نکرده بلکه ارقام آنان حتی درج سیستم این اداره نیز نگردیده است.”
اما وی از ایجاد دیپارتمنت معلولیت‌ها برای جلوگیری از نوزادان دارای معلولیت خبر داده و میافزاید: “این وزارت مصمم است که یک تحقیق گسترده را به راه انداخته و تعداد نوزادان معلول در سراسر کشور را مشخص نماید تا اقدامات لازم به منظور كاهش این موارد روی دست گرفته شود.”
وی از مشکلات صحی به خصوص نوزادان معلول در کشور ابراز نگرانی کرده و از حکومت می‌خواهد در تخصیص بودجۀ كافی به این وزارت توجه نماید تا در جهت بهبود وضعیت نوزادان معلول نیز توجه بیشتر صورت گیرد.
عوامل به دنیا آمدن نوزادان معلول
افغانستان در ردیف كشورهای عقبمانده و فقیر جهان قرار دارد. امکانات و خدمات صحی در آن محدود است و اكثریت مردم هم درمورد زاد و ولد و اهمیت مراقبت‌های صحی در هنگام بارداری و ولادت چیزی نمیدانند. عتیقالله حلیمی، ترنر مخصص بخش اطفال در شفاخانۀ ملالی، عواملی چون ازدواج‌های قبل از وقت و فامیلی، نبود غذای مقوی برای مادران در دوران بارداری، بیتوجهی داکتران نسایی و ولادی در هنگام تولد اطفال و نرسیدن مقدار کافی اکسیجن به دماغ طفل در هنگام ولادت را در بروز معلولیت‌ها در نوزادان دخیل می‌داند. به گفتۀ وی، معلولیت‌ها نه تنها باعث مشكلات صحی در جنین می‌شود، بلكه بعد از تولد، منجر به رنج دایمی خانواده‌ها شده و بار دوش جامعه می‌شود.
این متخصص اطفال، فقر اقتصادی و خشونتهای خانوادگی را نیز در معلولیت نوزادان دخیل دانسته و به هفتهنامۀ مرسل گفت: “زمانی كه یک مادر در دوران بارداری تحت خشونتهای روحی، روانی و فزیكی قرار بگیرد و از غذای منظم هم تغذیه نکند با كمبود خون مواجه می‌شود كه كم خونی در حقیقت سبب تأخیر رشد جنین در بطن مادر باردار می‌شود.”
ذکیه رستاک امیری، مسوول بخش نسایی و ولادی شفاخانۀ حوزوی ننگرهار، به عدم توجه خانواده‌ها به مادران باردار، عدم تطبیق واکسین پولیو برای اطفال و پایین بودن سطح آگاهی زنان اشاره نموده و می‌گوید: “بیشتر زنان این ولایت در هنگام بارداری به دلایل فقر اقتصادی، تغدیۀ درست نشده و کارهای شاقه را نیز انجام می‌دهند. در حقیقت این موضوع سبب شده تا بیشتر زنان باردار به خود توجه نکرده و نوزادان شان معلول تولد شوند.”
در همین حال، داکتر لایقالله عبیدی، متخصص اطفال در ولایت ننگرهار، می‌گوید که یک تعداد از معلولیت های نوزادان معلول مانند سوراخ قلب از جملۀ مواردی است که بعد از تولد قابل تداوی می‌باشد. وی به خانوادههای که کودک دارای معلولیت دارند، توصیه می‌کند که بعد از تولد، نوزاد شان را هر چه زودتر به مراکز صحی برده و آنان را تحت تداوی قرار دهند.
معلولیت‌های ناعلاج و پیامدهای آن
مسوولان شفاخانۀ صحت طفل “اندراگاندی” در كابل میگویند تعداد زیادی كودكانی كه از بطن مادر معلول متولد می‌شوند در هیچ نقطۀ جهان قابل تداوی نبوده و نهایتاً بار دوش خانواده و اعضای جامعه می‌گردند. مسعود محمدی، آمر دیپارمنت فیزیوتراپی شفاخانۀ “اندراگاندی”، در مصاحبۀ اختصاصی با هفتهنامۀ مرسل گفت: “كودكان معلولی كه در این شفاخانه مراجعه میكنند، اکثریت شان مصاب به فلج دماغی میباشند. این مشكل صحی اكثراً به نرسیدن مقدار كافی اكسیجن به دماغ كودک و یا صدمه دیدن سر كودک از اثر بیتوجهی نرس قابله‌ها هنگام ولادت ماداران اتفاق می‌افتد.”
داکتر محمدی، یکی از راههای جلوگیری از پیشرفت معلولیت كودكان را مساژ توسط افراد فزیوتراپیست دانسته و گفت: “بسیاری از کودکانی که به زودترین فرصت به این شفاخانه توسط والدین شان آورد شدهاند، از طریق مساژ و فزیوتراپی دوامدار کمی بهبود یافتهاند و به مرور زمان توانستهاند نیازمندیهای ابتدایی خود را برطرف کنند، اما آن تعداد از کودکانی که به موقع تداوی نشدهاند، برعلاوۀ اینکه زمینۀ صحتیابی آنها از بین رفته است، فرصتهای جلوگیری از بروز مشکلات را نیز از دست دادهاند و بار دوش خانوادۀ خود و جامعه شدهاند.”
به گفتۀ داكتر محمدی، مسوولیت خانوادههایی که کودک معلول دارند نسبت به دیگر والدین سنگینتر است؛ چون کودکان معلول بیش از کودکان سالم نیاز به مراقبت و تربیت دارند. والدین مسوولیتپذیر تلاش دارند به نیازهای کودک معلول شان به شکل درست رسیدگی نموده و نمیگذارند کودک شان به دلیل معلولیت از اجتماع و مردم جدا بیفتد. اما در شماری از خانوادههای افغان، وضعیت این گونه نیست و والدین تلاش نمیکنند تا از کودک معلول شان آن گونه که باید، مراقبت کنند که این امر عمدتاً ریشه در مشکلات اقتصادی، فرهنگی، رسم و رواجهای ناپسند دارد.
داکتر مسعود محمدی، موظف در شفاخانۀ “اندراگاندی”، مواردی را شاهد بوده است که بعضی از والدین به دلیل باورهای خرافی از داشتن فرزند معلول احساس گناه کرده و به همین دلیل فرزند معلول خود را از بین برده و یا هم در کنار جادهها و شفاخانهها به شکل بیسرنوشت رها ساختهاند. او در ادامه افزود: “اکثریت والدینی که بعد از تکمیل شدن پروسۀ معاینه و تشخیص درست طبی توسط داکتران، از مشکل معلول بودن کودک شان آگاهی حاصل میكنند، کوشش مینمایند تا كودک خود را در همان محل ترک کنند.”
راههای جلوگیری از زاد و ولد اطفال معلول
كارشناسان صحی، یكی از عمدهترین دلیل معلولیت‌ها را در كشور، ناشی از عدم آگاهی خانواده‌ها در مورد مراقبت‌های صحی مادران قبل از باردار شدن، در جریان بارداری و بعد از تولد نوزدان شان می‌دانند. به باور آنان، به منظور کاهش آمار نوزادان معلول، نیاز است تا نهادهای مسوول و مردم یكجا در راستای جلوگیری از ازدواج‌های قبل از وقت، استفاده از دوا‌های خود‌سر توسط مادران باردار، بهبود وضعیت اقتصادی خانواده‌ها، افزایش دسترسی به خدمات صحی، جلوگیری از ازدواج‌های فامیلی به دلیل مسایل ژنتیکی و بلند بردن تعداد داكتران و نرس قابلههای مسلكی اقدامات جدی را روی دست بگیرند.
حفیظه عمرخیل، سرپرست شفاخانۀ ملالی، می‌گوید برای جلوگیری از به دنیا آوردن نوزادان معلول، آن تعداد از زنانی كه می‌خواهند باردار شوند، باید آزمایش‌های مخصوص طبی را قبل از باردار شدن انجام دهند. وی بر مؤثریت مشوره‌های قبل از بارداری برای سلامتی مادر و جنین تأكید كرده و می‌گوید: “آزمایشات طبی نشان میدهد مادر‌انی كه صاحب فرزند معلول هستند، در جریان بارداری به كمبود خون، فقر آهن و كمبود ویتامین‌های مختلف مواجه بودهاند.”
داكتر عمرخیل، معتقد است که باید در دوران و هفته‌های مختلف بارداری، مادر تحت آزمایشات طبی مختلف قرار گیرد. به گفتۀ وی، مادران باردار می‌توانند به كمک داكتران نسایی و ولادی و با انجام آزمایشات مختلف در همان هفته‌های اول بارداری از مشكلات صحی جنین خود آگاه شوند. او همچنان می‌گوید در صورت ابتلای جنین به اختلالات کروموزومی، مادران می‌توانند با اجازۀ داكتران در همان اوایل به بارداری خود پایان دهند. داكتر حفیظه عمرخیل در ادامه به هفتهنامۀ مرسل گفت: “معلولیت‌ها به دو دستۀ ژنتیکی و غیرژنتیکی تقسیم می‌شود که امروزه میتوان از 50 درصد معلولیت‌های ناشی از عوامل غیرژنتیکی جلوگیری کرد.”
به گفتۀ وی، نیاز است تا دختران و پسران جوان نیز قبل از ازدواج تحت آزمایشات طبی قرار گیرند تا در آینده از به دنیا آوردن طفل معلول جلوگیری کنند؛ چرا که ممکن است آنان ناقل یک نوع بیماری باشند. عمرخیل تأكید میكند با اتخاذ تدابیر وقایوی میتوان از بروز 70 درصد معلولیت‌ها در جامعه جلوگیری کرد. وی به مادران توصیه می‌کند که برای انجام آزمایش طبی در دوران بارداری حتماً به مراكز صحی مراجعه کنند.
عدم دسترسی به خدمات صحی
هرچند مسوولان وزارت صحت عامه، در چند سال اخیر از افزایش مراكز صحی و پرسونل مسلكی صحی در كشور خبر می‌دهند، اما هنوز هم تعداد زیادی از مادران باردار در ولسوالی های ولایت هرات از عدم دسترسی به خدمات صحی شكایت داشته و مسوولان وزارت صحت عامه را به كمكاری متهم می‌کنند. زهرا حسینی، یک تن از باشندگان ولایت هرات، به هفتهنامۀ مرسل گفت: “بسیاری از مادران باردار برای ولادت شان از ولسوالیها به شهر میآیند. آنان به دلایل صعبالعبور بودن راهها و عدم دسترسی فوری به مراكز صحی در مسیر راه از اثر خونریزی شدید، به كام مرگ كشیده می‌شوند.”
به گفتۀ حسینی، هنوز هم زندگی بسیاری از مادران و نوزادان در مناطق دوردست به نسبت نبود مراكز صحی با خطر مواجه است. او در ادامه افزود: “در مناطقی که حتی یک کلینیک صحی وجود نداشته باشد مادران چگونه در زمان بارداری از سلامتی جنین خود اطمینان حاصل کنند؟ وزارت صحت، برای مادران و کودکان در ولسوالیهای هرات، تا هنوز هیچ کاری نکرده است.” وی از مسوولان وزارت صحت عامه می‌خواهد که باید خدمات صحی را در مناطق دورافتادۀ کشور فراهم ساخته و شمار مراکز و کارمندان صحی در این مناطق را افزایش دهد.
از سویی هم، علی خان، یک تن از باشندگان ولسوالی سرخرود ولایت ننگرهار که از طفل معلولش رنج می‌برد در گفتگو به هفتهنامۀ مرسل گفت: “تعداد اندک مردم در ولایت ننگرهار دسترسی به خدمات صحی دارند. از سوی دیگر، در بیشتر کلینیکهای صحی داکتران متخصص و مسلکی وجود ندارند که کودکان خود را جهت تداوی در آن جا ببریم.” وی از کیفیت پایین خدمات کلینیکهای خصوصی در ننگرهار نیز انتقاد نموده و ریاست صحت عامۀ این ولایت را در این عرصه مقصر می‌داند.
اما مسوولان وزارت صحت عامه از افزایش دسترسی مادران و نوزادان به خدمات صحی در سالهای اخیر خبر می‌دهند. داکتر نظامالدین جلیل، رییس صحت باروری وزارت صحت عامه، می‌گوید: “سرویهای جدید نشان میدهد که تلاشهای وزارت صحت همراه با شرکای آن باعث شده تا آمار مرگ و میر مادران کاهش پیدا کند. در گذشته در هر نیم ساعت یک مادر جان خود را از دست میداد، اما حالا هر دو ساعت یک مادر بنابر مشکلات ناشی از عدم دسترسی به خدمات صحی و سایر عوامل و موانع فرهنگی جان خود را از دست میدهد.”
به گفتۀ وی، در سال 1394 میزان ولادتهایی که نزد قابلههای ماهر انجام شده نیز افزایش یافته است. رییس صحت باروری وزارت صحت میافزاید: “به اساس معلومات صحی که نزد ما موجود است، در سال 1393 خورشیدی ولادتهایی که با تسهیلات صحی صورت گرفته بود 60 درصد بود، اما طبق ارقام سال 1394 خورشیدی این ولادتها با 15 درصد افزایش به 75 درصد رسیده است که این خود بهبود در بخش خدمات صحی و دسترسی مادران به خدمات صحی را نشان میدهد.”
داکتر جلیل همچنان می‌گوید که وزارت صحت در جریان سال 1394 خورشیدی حدود 68 تن را در بخش قابلگی از سه مکتب فارغ داده است که میتواند دسترسی خانمها به خدمات صحی در مناطق دورافتاده را بیشتر کند.
