صنایع دستی قدیمی هرات که بیش از هزار سال است با نام و فرهنگ هرات گره خورده، اکنون چیزی نمانده که تولیداتش متوقف شود.
صنایع دستی کهن در کنار بیش از 700 بناء و آبدات تاریخی، از جاذبه‌های مهم این ولایت به حساب می‌آید که روزگاری توجه هر گردشگری را به خود جلب می‌نمود.
اما اکنون بسیاری از صنایع قدیمی در هرات نه تنها این که بازار فروش ندارد، بلکه صنعت کاران این صنایع نیز انگشت شمار اند.
کاشی سازی، مسگری، شیشه‌سازی، ابریشم بافی و سفالگری حرفه‌هایی اند که روزگاری در هرات رونق خوبی داشتند، اما به مرور زمان مشتریان خود را از دست داده و بازار فروش شان سرد و به رکود مواجه شده است.
به گفتۀ فرهنگیان، این حرفه‌ها و صنایع دستی قدیمی، نماد فرهنگ و هنر عمیق مردم ولایت هرات استند، اما امروزه به دلیل رکود بازار بخش بزرگی از فرهنگ و تاریخ هرات رو به اضمحلال میباشد.
صنعت کاشی‌سازی
صنعت کاشی سنتی هرات که در بنای‌های تاریخی این ولایت بیشتر به‌کار رفته است، ریشه در دوره سلطان غیاث الدین غوری دارد.
یگانه کارگاه این هنر با قدامت بیش از هشت‌صد سال اکنون در گوشه‌ی از مسجد جامع هرات فعال است و تعداد انگشت شماری از هنرمندان این صنعت، برای بازسازی و مرمت مسجد جامع و سایر بناهای تاریخی، کاشی سنتی می‌سازند.
اما این کاشی سازان از کمبود استادان و رکود این هنر ابراز نگرانی کرده و می‌گویند، ممکن است آنان دیگر نتوانند حتی برای مرمت و بازسازی قسمت‌های تخریب شده‌ی مسجد جامع نیز، کاشی سنتی بسازند.
جلیل احمد، یک تن از کاشی‌سازان که این حرفه را از پدرش به ارث برده، می‌گوید که در سال های گذشته بیشتر از 35 تن از شاگردان این صنعت قدیمی، به دلیل معاش اندک دست از ادامه کار کشیدند.
“ما از کاری که می‌کنیم راضی هستیم، اما از معاش خود راضی نیستیم. با شش هزار معاش مصارف خانه ما تامین نمی‌شود و مجبور می شویم که قرض بگیریم. ما شاگرد نداریم و اینگونه خود از کار می افتیم و این هنر از بین خواهد رفت.”
امید نیک‌نام، مدیر صنعت کاشی سنتی در ولایت هرات می‌گوید که این صنعت ریشه در دورۀ غوریان و تیموریان در هرات دارد، اما به مرور زمان تعداد استادان کاشی‌ساز کاهش یافته است.
به‌گفتۀ وی شمار استادان این صنعت قدیمی انگشت شمار استند و آنان نیز با معاش اندکی کار می‌کنند.
آقای نیک‌نام می‌افزایدکه از 35 استاد ماهر و چیره دست کاشی‌ساز، اکنون چهار تن باقی مانده‌اند که با تعداد محدودی از شاگردان، کاشی‌های سنتی را با همان روش قدیمی می‌سازند تا در بخش‌های تخریب شدۀ مسجد جامع بزرگ هرات استفاده شود.
“هنرکاشی سنتی هرات نسل به نسل انتقال یافته و تعدادی از استادانی که اکنون هم در این بخش کار می‌کنند، فرزندان استادانی استند که درگذشته‌ها در این بخش کار کرده‌اند. فعلا ما به دلیل کمبود استاد، به ترمیم مسجد جامع رسیدگی نمی‌توانیم.”
بر اساس معلومات مسئولان، کاشی‌سنتی 800 سال پیش و در زمان سلطان غیاث‌الدین غوری، در تزئین بنای مسجد جامع بزرگ هرات استفاده شده که تا کنون به همان روش و با رنگ‌های زرد، سفید، فیروزه‌یی و لاجوردی ساخته می‌شود.
صنعت شیشه گری
بازار سرد صنایع دستی، آتش کوره‌های صنعت شیشه‌گری را نیز خاموش ساخته است. هرچند فرهنگیان و تاریخ نویسان هرات می‌گویند که صنعت شیشه‌سازی در این ولایت بیش از سه‌هزار سال پیشینه دارد، اما در حال حاضر از میان ده‌ها کارگاه شیشه‌گری در این ولایت، تنها یک کارگاه آن باقی مانده است که آتش کورۀ آن نیز حتی در ماه یک بار روشن نمی‌شود.
از ده‌ها شیشه گرانی که در گذشته این صنعت را رونق داده بودند، اکنون تنها یک تن در هرات باقی مانده که هراز گاهی آتش کورۀ این صنعت را روشن می‌کند.
بسیاری از شیشه‌سازان به دلیل رکود بازار صنایع دستی، از این حرفه دست کشیده و شیشه‌گران کهن‌سال نیز وفات کرده‌اند.
غلام سخی 70 ساله یگانه شیشه‌گری که در هرات باقی مانده، از رکود بازار این صنعت قدیمی و نبود هم مسلکانش نگرانی داشته و می‌گوید که با تغییرات زمانی علایق و سلایق مردم نیز تغییر کرده و اکنون مردم به صنایع دستی سنتی علاقمندی زیادی ندارند.
وی در عین حال می افزاید که در سال‌های پیشین به دلیل حضور پر رنگ گردشگران خارجی، این صنعت تا حدودی رونق یافته بود، اما اکنون امید چندانی به ادامه این صنعت باقی نمانده است.
” حدود چهل تا پنجاه سال پیش توریست‌ها و گردشگران زیاد بودند و بازار شیشه‌گری نیز رونق خوبی داشت. آن زمان شیشه‌سازان هم زیاد بودند، اما فعلا کسی علاقمندی به این صنعت نشان نمی‌دهد، چون گردشگران خارجی کم اند و مشتری هم نداریم.”
به گفته‌ی غلام سخی، در گذشته‌ها شیشه از سنگ چقماق جدا می‌شد، اما حال از شیشه‌های شکسته و مستعمل لوازم شیشه‌یی مانند: پیاله، بشقاب، قندان، کوزه و گلدان ساخته می‌شوند.
صنعت مسگری
صنعت مسگری با قرن‌ها قدامت در هرات، اکنون در حال از بین رفتن است. در گذشته‌ها صدای چکش‌های مسگران در جاده مسگران شهر کهنه هرات طنین انداز بود و گوش رهگذران را با این صنعت آشنا می‌ساخت، اما از چند دهه بدینسو صدای این چکش‌ها کم کم روبه خاموشی رفته است.
روزگاری در شهر کهنه هرات بازاری با نام “مسگران” وجود داشت که کسبه کارانی زیادی در بیش از 80 دکان، مصروف تولید صنایع مسی بودند، اما اکنون در این بازار تنها دو دکان مسگری باقی مانده است.
نورالله 57 ساله، یک تن از استادان صنعت مسگری در هرات که حدود 47 سال ظروف مسی تولید کرده است، می‌گوید که تعداد زیادی از مسگران به دلیل کهن‌سالی و یا نداشتن مشتری دست از این کار کشیده‌اند.
نورالله علت رکود بازار مسگری را در روآوردن مردم به ظروف شیشه‌یی، چینی و پلاستیکی عنوان می‌کند.
“وقتی من شاگرد بودم، از صبح تا شام و حتی گاهی شب‌ها را تا صبح کار می‌کردم، چون مردم ظرف‌های مسی را خریداری می‌کردند، اما فعلا این صنعت رو به سقوط است و خریداری ندارد.”
در عین حال جلیل احمد محمدی که حرفه مسگری را از پدرش آموخته، می‌گوید که از یک‌سو آمدن ظرف‌های عصری به بازار، از سوی دیگر بلند بودن قیمت مس، این صنعت را با رکود مواجه کرده است.
“بازار مسگران از 85 دکان به دو دکان رسیده. من که تاهنوز این کار را پیش می‌برم، دلیلش این است که کسب پدری من است. ما شش برادر بودیم که در این کسب کار می‌کردیم و فعلا تنها من این کار را می‌کنم.”
هر چند بازار این صنعت قدیمی در ولایت هرات در حال رکود قرار دارد، اما ظرافت ظروف مسی هرات از شهرت خاصی برخوردار است.
به‌گفتۀ مسگران، تولیدات آنان گاهی به کشورهای ایران و ترکیه صادر می‌شود.
با این همه صنعت مسگری نه تنها در هرات با رکود مواجه است، بلکه در کابل، مزارشریف، غزنی، ننگرهار و سایر شهرها نیز جای صنعت مسگری را صنایع دیگر گرفته است.
صنعت ابریشم
در کنار سایر صنایع دستی قدیمی هرات، صنعت ابریشم با بیش از 600 سال پیشینه در این شهر نیز رو به رکود است.
ابریشم‌کاران این روزها روزگار خوشی ندارند و می‌گویند که از هزار دستگاه ابریشم‌بافی که زمانی در بازار هرات فعالیت داشتند، اکنون تنها سه دستگاه فعالیت دارند.
امیر محمد که موهای سرش چون برف سفید شده، هنوز با دستان لرزان دستگاه بافندگی را به حرکت در آورده و شال‌های ابریشمی می‌بافد، می‌گوید که این حرفه را از نیاکانش به ارث برده، اما اکنون به دلیل نداشتن مشتری، بازار این صنعت سرد و بی‌روح است.
” جنس‌های بدل که از چین و سایر کشور ها به افغانستان می‌آیند، باعث رکود بازار ابریشم شده است، چون حکومت هم به این صنعت توجهی ندارد، این صنعت فعلا رو به سقوط است.”
از سوی دیگر محمد فراهیان، یک تن از ابریشم فروشان در ولایت هرات، یکی از عوامل رکود صنعت ابریشم را در صادر شدن پیله(مواد خام) ابریشم، به شکل بی‌رویه آن به ایران می‌داند.
“در گذشته نخ و تکه‌های ابریشمی به ایران صادر می‌شدند، اما متاسفانه فعلا پیله(موادخام) به ایران صادر می‌شود. ما قبلا روز صد کیلو نخ ابریشم می‌فروختیم، اما اکنون در سال 50 کیلو هم فروخته نمی‌توانیم. حکومت باید جلو صادرات بی‌رویه پیله به کشورهای همسایه را بگیرد.”
نگرانی آگاهان و وعده‌های مسئولان
بازارهای راکد صنایع دستی قدیمی مانند: کاشی سنتی، محصولات شیشه‌گری، صنایع مسی و محصولات ابریشمی نه تنها دست‌اندرکاران این صنایع را، بلکه شماری از فرهنگیان و کارشناسان را نیز به شدت نگران کرده است.
برخی از کارشناسان شالوده صنایع قدیمی را وابسته به تاریخ و فرهنگ هرات دانسته و تاکید دارند که این صنایع باید دوباره احیاء و از نابودی آنها جلوگیری گردد.
مروی، یک تن از این کارشناسان می‌گوید که صنایع دستی قدیمی نه تنها به هویت هرات، بلکه به تاریخ افغانستان پیوند دارد، اما کشورهای همسایه در بسا موارد این صنایع و هنرهای قدیمی افغانستان را در سازمان‌های بین‌المللی بنام خود ثبت می‌کنند.
“هنرهای قدیمی هرات از اثرهای گذشتگان است که شامل شیشه سازی، حجاری، کاشی‌سازی و غیره می‌باشند. متاسفانه کشورهایی چون: ایران، تاجکستان، ازبکستان و حتی ترکیه امروزه آثار و صنایع قدیمی و کهن هرات افغانستان را در سازمان‌های بین‌المللی بنام خود ثبت می‌کنند، چون مسئولان در افغانستان طی سالیان متمادی، به هنر و فرهنگ بی‌توجهی کرده‌اند.”
هرچند ده‌ها صنعت قدیمی طی سالیان ممتادی در هرات و سایر ولایت‌های کشور به‌گونه کامل از بین رفته و یا در حال نابودی می‌باشند، اما مسئولان در ریاست اطلاعات و فرهنگ ولایت هرات از احیای دوباره صنایع قدیمی این ولایت سخن می‌زنند.
احمدالله متقی، رییس اطلاعات و فرهنگ ولایت هرات به رادیو کلید می‌گوید که در کنار عوامل دیگر، جنگ‌های چندین ساله در کشور، بزرگترین عامل رکود بازار و نابودی صنایع دستی کهن میباشد.
” صنایع دستی جزو اساسی فرهنگ افغانستان است و ما کوشش می‌کنیم که صنعت کاران را حمایت کنیم. با به میان آمدن ماشین آلات و عرضه شدن کالاهای ماشینی، علاقمندی مردم به صنایع دستی کم شده است، اما ما تلاش می‌کنیم که برای صنعت‌کاران شاگردانی را معرفی کنیم تا این صنایع را از نابودی نجات دهیم.”
هرات یکی از ولایت‌های افغانستان است که بیشترین آثار و اماکن فرهنگی را در خود جاداده و دارای تاریخ درخشان میباشد. اما بی‌توجهی به صنایع دستی و هنرهای این ولایت، رفته رفته صنایع قدیمی و هنر های دستی آنرا با رکود مواجه کرده است. با این حال مسئولان محلی در این ولایت همواره از تلاش‌ها برای جلوگیری از نابودی صنایع و هنرهای دستی سخن گفته‌اند اما دیده شود که مسئولان چه زمانی به وعده‌های شان را عمل خواهند کرد.
کلیدگروپ را در تویتر و فیس بوک دنبال کنید
