“تو امید من، تو پناه من، تو شکوه عشق سیاه من…”، آهنگ آشنا برای بسیاری از دوستداران موسیقی در داخل کشور است. این انگشتان ظریف راحیل یوسفزی، هنرمند خوش صدا و خوش سیمای کشور است که گیتار را به صدا در میآورد و با کمک صدایش میلودی قشنگ شنیدنی خلق میکند.
راحیل یوسفزی را در یکی از روزهای سرد و ابری در دفتر کارش ملاقات کردم. با گرمی از من استقبال کرد و از چالشهای زنان آوازخوان افغان برایم گفت. آوازخواندن زنان هنوزهم جزو تابوهای شکستناپذیر در روزگار ما است.کــمتر خــانـــوادهای حاضــر است که دخترش آوازخوانی کند.سنتهای دست و پاگیر جامعه و نگاه غالب مردانه بر محیط فرهنگی، این فرصت را از بسیاری دخترانی که میخواهند آواز بخوانند، گرفته است. با این وجود، راحیل یوسفزی، چون سرو استوار در برابر این سختیها و سنتهای دست و پاگیر ایستاده و صدایش را به گوش دوستداران و علاقمندان موسیقی میرساند.
داستــان هــنرمــند شدن یــوســـفزی، جزو داستانهای شنیدنی و جالب زمانۀ ما است. با خاطرههایش به دو دهه قبل سفر میکنیم و از کــارهای نــخستــین او در عــرصۀ مــوســیقی میپرسم. این آوازخوان جوان به هفتهنامۀ مرسل گفت:”از دوران طفولیت همه علاقمندان آوازم، مرا میرمن ژیلا (یکی از هنرمندان مشهور کشور) صدا میکردند. صدا کردن به این نام حس عجیبی به من میداد و این انگیزه را برایم میآفرید که به هدف خود، یعنی آوازخوانی، نزدیکتر شوم.”
راحیل یــوســفزی، در ادامــه افــزود که در حقیقت با خواندن آهنگ “تو امید من، تو پناه من….” در سال 1372 خورشیدی در هوتل انترکانتیننتال کابل بود که مورد تشویق و حمایت مخاطبانش قرار گرفت و حس کرد که میتواند در این راه موفق باشد. هرچند در افغانستان تاکنون کدام مکتب مسلکی برای آموزش زنان آوازخوان وجود ندارد، اما این دختر افغان نزد پدرش رحیم یوسفزی، یک تن از آوازخوانان سابقهدار کشور، آوازخوانی را به گونۀ مسلکی فرا گرفته است.
خانم یــوســفزی، از فــراز و نــشیب کارهــای مسلکیاش یادآور شده و میگوید در جامعۀ سنتی چون افغانستان، حتا اجرای تمرینات برای هنرمند شدن زنان، به گونۀ مسلکی، دشوار میباشد. او یکی از خاطرات تلخ خود را به یاد آورده و میگوید، اولین کسانی که با آوازخوانی وی مخالفت کردند، زنان روشنفکر جامعه بودند. به گــفــتۀ وی، مــعلــمان او در مکتب، جزو نخستین کسانی بودند که برایش گفتند، آواز نخواند. او در ادامه افزود: “زمانی که معلمانم در لیسۀ عایشه درانی دانستند که من در کنار آموزش درسهای ابتدایی مکتب هنر آوازخوانی را نیز فرا میگیرم، با من مخالفت کردند و گفتند زنان نباید آواز بخوانند و این کار در فرهنگ ما بسیار زشت است.”
به همین دلیل، راحیل یوسفزی، میگوید که مجبور شده است محل آموزش خود را تغییر داده و درسهایش را در لیسۀ جمهوریت پی بگیرد. این هنرمند جوان میگوید که حدود 14 سال است به آوازخوانی مصروف است و در این مدت، گاهی با استقبال و گاهی با نکوهش مردم روبهرو شده است.
راحیل یوسفزی، فــراگـــیری درس و فنــون موسیقی را به گــونـــۀ مسلکی، به گذشتن از “هفت خوان رستم” تشبیه کرده و میگوید که فرصت آموزش موسیقی برای زنان در داخل کشور فراهم نیست و زنان در این راه با دشواریهای فراوانی روبهرو هستند. مشکلات امنیتی، سنتهای ناپسند اجتماعی، عدم دسترسی به مکتبهای مسلکی آوازخوانی و عدم حمایت وزارت اطلاعات و فرهنگ از آوازخوانان، از عمدهترین مشکلاتی است که به گفتۀ یوسفزی، فرا راه زنان آوازخوان در کشور وجود دارد. با این همه، او برای رسیدن به هدفش نه تنها کوتاه نیامده، بلکه هر روز استوارتر از دیروز در این مسیر گام برداشته است.
خانم یوسفزی که در حال حاضر از آوازخوانان مشهور کشور به حساب میآید، از عدم دسترسی هنرمندان به امکانات موسیقی شکایت داشته و میافزاید: “امکانات ثبت آهنگ در داخل کشور اندک است و من برای ثبت اکثریت آهنگها و با کیفیت شدن البومهایم، با هزینۀ بسیار بلند، به هند میروم. خوشبختانه، در آن جا با همکاری سجـاتـا، خانم الطاف حسین (معین اسبق وزارت اطلات و فرهنگ هند) که خودش یک تن از آوازخوانان آن کشور نیز است، ثبت مـیکنــم.”
با این حال، مسوولان وزارت اطلاعات و فرهنگ، میگویند که تاکنون نه تنها برای زنان، بلکه برای تمام افرادی که علاقمندی به آموزش آوازخوانی دارند، مکتب مسلکی در کشور وجود ندارد. محمداحسان عرفان، سرپرست ریاست آموزشهای موسیقی وزارت اطلاعات و فرهنگ، در مصاحبهای با هفتهنـامــۀ مــرسل گفت: “هرچند در این اواخر شمار آوازخوانان زن در کشور افزایش یافته است، اما این هنرمندان، آوازخوانی را به گونۀ مسلکی نیاموختهاند و آوازهای بیسُر شان به وسیلۀ کمپیوتر ساخته شده و موسیقی ثبت شدۀ شان هم به گونۀ آب جدا و دانه جدا میباشد.”
تا هنوز آمار دقیقی دربارۀ تعداد آوازخوانان زن درکــشور وجــود نــدارد. با ایــن حــال، محــمــداحــسان عــرفــان، سرپرست ریاست آموزشهای موسیقی وزارت اطلاعات و فرهنگ، از ایجاد مکتب مسلکی برای آوازخوانی در این وزارت خبر میدهد. او میگوید با ایجاد چنین مکتبی، آنها میتــوانــند آوزاخوانان مسلکــی زیادی را تــربیــه کرده و فــرهنــگ آوازخوانی اصیل کشور را تقویت ببخشند.
دختران نوازنده
اگــرچه از نخستــین تــلاشهــا برای آموزش مسلکی موسیقی دركــشــور، حدود 60 سال گذشته است، ولی کارهای بنیادی در این عرصه، از سال 1388 به این سو و با ایجاد انستیتیوت ملی موسیقی آغاز شده است. این انستیتیوت در حال حاضر، نزدیک به 20 مربی داخلی و خارجی دارد كه برای آموزش مسلکی موسیقی در کنار هم کار میکنند. هدف از ایجاد این مرکز آموزشی، احیای موسیقی اصیل افغانی و همچنان آشنایی نسل جوان با آلات مدرن موسیقی است.
مرضیه، یک تن از شاگردان انستیتیوت ملی موسیقی، نزدیک به سه سال میشود جهت فراگیری نوازندگی آلات موسیقی به این مركز آمده است. او یکی از بزرگترین هدفش در زندگی را آموختن موسیقی عنوان کرده و به هفتهنامۀ مرسل گفت: “من از این که در این انستیتیوت تحت نظر استادان مسلکی درس میخوانم، خیلی خرسند هستم. در این مجال، از تمام خانوادهها میخواهم به دختران شان اجازه دهند که موسیقی را به شکل علمی بیاموزند. برای زنده نگه داشتن فرهنگ و هنر، بهویژه هنر موسیقی، ما نیاز به آموزش مسلکی داریم و این کار بدون حمایت خانوادهها و همکاری دولت، ممکن نیست.”
از سویی هم، مژده جمال، یک تن دیگر از شاگردان انستیتیوت ملی موسیقی، در پیوند به اهمیت و جایگاه موسیقی اصیل افغانی، میگوید: “بسیار خوش هستم كه هنر موسیقی را در این جا به شکل علمی آن میآموزم؛ چون مردم در جامعۀ ما، موسیقی را با چشم حقارت میبینند و به آن چندان اهمیت نمیدهند. اما من تلاش میکنم تا نشان دهم که موسیقی برای بقای فرهنگ یک جامعه ضروری است.”
موسیقی، بخشی از هنر هفتم است. این هنر به شاخــههــای مختلفی همانند پاپ، راگ و غیره تقسیم شده است. در افغانستان، موسیقی پاپ، كه عموماً آن را به نام موسیقی محلی یا همان موسیقی دهاتی یا مردمی میگویند، طرفداران بیشتری دارد.
با این حال، امرالدین دلربا، یک تن از استادان انستــیتــیوت ملی موسیقی، نــقش زنان را در موسیقــی محلی کمرنگ خوانده و میگوید: “ما تلاش داریم در بخش موسیقی محلی، دختران زیادی را تربیه کنیم تا موسیقی اصیل افغانی تقویت شود.”
در انستیتیوت ملی موسیقی، بیش از 200 هــنرجــوی جوان، مصروف فــراگیــری فنــون نوازندگی، به گونۀ مسلکی اند. مسوولان این انستیتیوت میگویند از میان این هنرجویان، 70 نفر شان را دختران تشکیل میدهند. احمدناصر سرمست، رییس این انستیتیوت، در مورد نقش زنان برای رشد موسیقی در کشور گفت: “میزان مراجعۀ دختران برای آموزش موسیقی در این انستیتیوت با گذشت هر سال بیشتر میشود. در سال اول که این مرکز ایجاد شد، یک دختر خانم برای آموزش موسیقی ثبت نام کرده بود، اما در حال حاضر، 70 دختر در آن مصروف آموزش و فعالیت اند. همچنان ما در این مدت موفق شدیم، یک ارکستر ویژه برای خانمها ایجاد کنیم، که همه نوازندگان این ارکستر زنان هستند. دستآورد دیگر ما، تربیۀ دو رهبر زن برای ارکستر ملی موسیقی است.”
طبق معــلــومــات مسوولان انستیتیوت مــلی موسیقی، 50 درصد شاگردان این انستیتیوت از طریق مکتبها به این مرکز معرفی شدهاند. به گفتۀ آنها، سایر شاگردان انستیتیوت ملی موسیقی را اطفال روی سرک تشکیل میدهند که از سوی موسسۀ “آشیانه” در این انستیتیوت ثبت نام شدهاند.