با توجه به کمبود شدید قابلهها و نرسهای زن در کلینیکها، افغانستان “خطرناکترین کشور برای مادران” خوانده شده است؛ هرچند با کمک جامعۀ جهانی، رقم تلفات مادران و زنان حامله در کشور در جریان سالهای اخیر کاهش یافته است. به صورت تخمینی، آمار مرگ و میر زنان از ۱۶۰۰ تا ۲۲۰۰ مورد در هر ۱۰۰ هزار ولادت در سال ۲۰۰۰ به ۴۰۰ مورد مرگ و میر در سال ۲۰۱۰ کاهش یافت و این کاهش یکی از دستآوردهای محدود جامعۀ جهانی در کشور خوانده میشد، اما اخیراً روزنامۀ گاردین گزارشی را با استناد به معلومات حکومت و صندوق جمعیت سازمان ملل متحد منتشر کرده که در آن آمار مرگ و میر مادران بسیار بلند اعلام شده است. طبق این گزارش، در هر 100 هزار ولادت، ۸۰۰ تا ۱۲۰۰ مادر جان شان را از دست میدهند. این رقم بیشتر از دو برابر آماری است که کشــورهــای کمککـنــنده و مــنابــع رسمی افغانستان تا حال گزارش دادهاند.
به گزارش صندوق جمعیت ســازمــان ملل متحد، تنها در ولایت دورافتاده و فقیر غور همه ساله حدود ۱۸۰۰ مادر جان میدهند. بنابر گزارش این منبع، از ۱۱ ولایت از جمع ۳۴ ولایت که مورد بررسی قرار گرفتهاند، در نه ولایت رقم مرگ و میر مادران حین وضع حمل و در دوران حاملگی به مراتب بیشتر از آماری است که تاکنون گزارش شده است. براساس آخرین گزارشها، افغانستان به دلیل عدم دسترسی به مراکز صحی و فقر فرهنگی بالاترین میزان مرگ و میر مادران در جهان را دارد و در سال جاری نیز این رقم افزایش را نشان میدهد.
مسوولان سازمان صحی جهان نیز با تأیید میزان بلند مرگ و میر مادران میگویند که هنوزهم در بسیاری از مناطق، مادران دسترسی به خدمات صحی ندارند و از این رو 65 درصد از مادران به دلیل خونریزی شدید، 20 درصد در اثر تشنج، 11 درصد در اثر کار شاقه و 5 درصد به دلیل مسمومیت در هنگام ولادت جان شان را از دست میدهند.
ظاهراً مسوولان وزارت صحت عامه رقم نشر شده را رد یا تأیید نمیکنند، اما میگویند کار روی تهیۀ گزارش جدید جریان دارد که براساس آن رقم مرگ و میر مادران در کشور مشخص خواهد شد.
سنتهای ناپسند
با این حال، شماری از مدافعان حقوق زنان با وجودی که کارکرد وزارت صحت عامه را در بخش صحت مادران و جلوگیری از مرگ و میر آنها در زمان ولادت ناکافی میخوانند، سنتی بودن جامعه را از عوامل اصلی مرگ و میر مادران در هنگام بارداری و ولادت قلمداد میکنند. ویدا ساغری، فعال حقوق زن، در این باره میگوید:”ما نه تنها به فقر اقتصادی بلکه با فقر فرهنگی، علمی و آگاهی دچار هستیم. ما حتا در کابل، خانوادههایی در قراء و قصبات این شهر داریم که به زنان خود اجازۀ مراجعه به شفاخانهها را نمیدهند.”
عنعنات ناپسند، ازدواجهای قبل از وقت و نبود برنامهریزی برای تعداد فرزندان یک خانواده باعث میشود که از مادران در جریان حاملگی مراقبتهای لازم صورت نگیرد. این مشکل، همراه با ولادتهای مکرر، زیانهایی را متوجه صحت مادران میسازد که بعضاً منجر به مرگ آنها نیز میشود.
به گفتۀ ساغری، دخترانی که پیش از رسیدن به سن قانونی ازدواج میکنند، نارسیده به بلوغ کامل، مادر میشوند. وی افزود که این امر در کنار تغذیۀ نادرست و دهها عامل دیگر، سبب بلند رفتن آمار مرگ و میر مادران در کشور شده است.
این در حالی است که گزارش سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۰ نشان میدهد که نصف دختران افغان پیش از رسیدن به سن ۱۵ سالگی ازدواج میکنند. براساس این گزارش، زنانی که پیش از رسیدن به سن ۱۵ سالگی ولادت میکنند، پنج بار بیشتر نسبت به زنانی که در سن ۲۰ سالگی ولادت میکنند، با تهدید مرگ روبهرو میباشند.
از سویــی هم، اقتــصاد ضـعــیف و سالهــا جنگ و منازعه، چشمانداز صحت و وضعیت کلیــنــیکهــا و شفاخــانــهها را بدتر از پیش ساخته است. کلینیکها و شفاخانههایی هم که توسط دولت تمویل میشوند، در مناطق شهری قرار دارند. همچنان در قراء و قصبات قابلههای آموزش دیده وجود ندارند و به این مسأله کمتر توجه میشود.
خانوادهها اغلب اجازه نمیدهند تا زنان شان توسط داکتران مرد تداوی شوند. از سوی دیگر، موانعی که بر سر راه تحصیل زنان در زمان طالبان ایجاد شد، شمار داکتران زن و قابلهها را شدیداً پایین آورده است.
شهلا فرید، استاد در پوهنتون کابل، نیز با اشاره به ازدواجهای پیش از وقت و فقدان بـــرنــامــهریزی برای شمار فــرزنــدان در یک خانواده، به این باور است که وزارتخانههای مربوطه در بخش ترویج فرهنگ تنظیم خانواده هیچکاری را انجام ندادهاند و در سالهای اخیر در قسمت آموزش دایهها و قابلههای محلی نیز توجه لازم صورت نگرفته است. به گفتۀ وی، در گذشته، وزارت صحت عامه با آموزش دادن دایهها و قابــلــههای محلی، در آمار مرگ و میر مادران کاهش قابل ملاحظهای به وجود آورده بود، اما حالا در اثر بیتوجهی این وزارت، رقم مرگ و میر مادران دوباره بلند رفته است.
این در حالی است که 45.2 درصد ولادتها در کشور در سایۀ حضور کارکنان صحی و یک سوم ولادتها که ۲۲ درصد میشود، در مراکز صحی صورت میگیرد.
به گفتۀ ناجیه طارق، معاون ارایۀ خدمات صحی در وزارت صحت عامه، علت 26.4 درصد مرگ و میر مادران در کــشور، بیــماریهای انــتــانی است که ۲۸ روز بعد از ولادت بروز میکند. به گفتۀ او، هرگاه مادران در مراکز صحی و به کمک قابلــههــا ولادت کنند، در مرگ و میر آنها، کاهش به عمل خواهد آمد؛ زیرا مادران تا دو ماه بعد از ولادت نیاز به مراقبتهای صحی از سوی قابلهها دارند.
عدم رعایت فاصله میان ولادتها
در همین حال، مسوولان وزارت صحت عامه، نیز تأیید میکنند که آمار مرگ و میر مادران در افغانستان، در مقایسه با کشورهای جهان، هنوزهم بلند است. زلیخا انوری، سرپرست ریاست صحت باروری وزارت صحت عامه، میگوید در حال حاضر در هر دو ساعت، یک مادر در اثر ولادت جان خود را از دست میدهد. این در حالى است که براساس معلومات منابع صحى کشور، در سالهای گذشته در 100 هزار ولادت زنده در هر نیم ساعت، 1600 مادر جان خود را از دست میدادند.
خانم انوری، ضمن ابراز نگرانی از وضعیت بد امنیتی که یکی از دلایل مرگ و میر مادران است، عدم رعایت فاصله بین ولادتها را نیز یکی از مشکلات جدی در مرگ و میر مادران عنوان کرد. وی گفت:”هرچند وزارت صحت عامه با همکاری نهادهای مختلف در مورد شیوههای ایجاد وقفه میان ولادتها به خانوادهها آگاهی داده است و ۹۰ درصد خانوادهها در این مورد آگاهی دارند، اما ارقام این وزارت نشاندهندۀ آن است که تنها ۲۰ درصد از زوجها از این شیوهها استفاده میکنند.” زلیخا انوری میگوید که مسوولان وزارت صحت عامه تلاش دارند این رقم را به ۸۰ درصد افزایش دهند. وی همچنان تربیه و استخدام پرسونل صحی، خدمات عاجل ولادی و فاصلهدهی بین ولادتها را سه استراتیژی مهم وزارت صحت عامه در کاهش میزان مرگ و میر مادران و اطفال عنوان کرد.
این در حالی است که اخیراً وزارت عدلیه در جلسهای با عالمان دین، از کار روی قانون تنظیم خانواده با معیارهای مدرن خبر داده است؛ چیزی که فعالان حقوق زن نیز بر آن تأکید دارند تا از تولید مثل به عنوان یک امتعۀ بیارزش در جامعه جلوگیری شود.
