نبود برنامه‎های حمایوی از نابینایان و بی‎سرنوشتی آن‎ها

15 اکتوبر برابر با 28 میزان، به نام روز جهانی عصای سفید مشخص شده که در این روز وضعیت نابینایان در جهان و روش‎های کمک به این قشر مورد غور و بررسی قرار می‎گیرد. مراسم تجلیل از روز جهانی نابینایان، همه ساله در هفتۀ دوم ماه اکتوبر با هدف بذل مساعی و عطف توجه به مشکل نابینایی در سطح جهان برگزار می‎گردد. بر بنیاد معلومات ارائه شده از سوی سازمان صحى جهان، در افغانستان شیوع نابینایی ۱.۵ درصد است و ۸۰ درصد اختلالات بینایی در کشور قابل وقایه است. در افغانستان، همه ساله حدود 25 هزار تن به سبب امراض مختلف و صدمات، دید یک چشم خود را از دست می‎دهند.
اما  نکتۀ قابل دقت همگونی در ارائه آمار سال جاری و دو سال گذشته است. ثریا دلیل، وزیر صحت عامه کشور، در سال 1391 شمار نابینایان را در افغانستان ۴۰۰ هزار تن اعلام کرد و تأکید نمود که سالانه، ۲۵ هزار تن به نابینایی دچار می‎شوند. این در حالی است که سال گذشته و سال جاری نیز شمار نابینایان در کشور از سوی وزارت صحت عامه 400 هزار تن اعلام گردید و بر بنیاد آمار هر دو سال، سالانه 25 هزار تن بینایی یک چشم خود را از دست می‎دهند.
با این حال، به باور علی محبتی، مسوول کمیتۀ دادخواهی و هماهنگ کنندۀ بخش اشخاص دارای معلولیت کمسیون مستقل حقوق بشر افغانستان، عصای سفید همان گونه که مظهر استقلال نابینایان است، مهم‌ترین وسیله‎ای است که نابینایان می‌توانند توسط آن در جامعه حضور یابند و فعالیت نمایند، اما متأسفانه این عصا به عنوان یک سهولت برای نابینایان در کشور نه وارد می‌شود و نه تولید: “400 هزار نابینا و 50 هزار ناشنوا در کشور داریم و 80 درصد آنان به آموزش دست‎رسی ندارند. وزارت معارف، توجه جدی به آنان نمی‌کند و بخش اعظمی از برنامه‌های مرتبط به افراد دارای معلولیت توسط موسسات ملی و بین‎المللی حمایت می‌شود.”
محبتی می‏افزاید در قسمت آموزش فن و حرفه برای افراد دارای معلولیت مشکلات جدی وجود دارد که این مشکلات با هماهنگی وزارت معارف باید حل شود. وی  از افراد جامعه و فامیل‎هایی که اطفال دارای معلولیت بینایی و شنوایی دارند خواست که آن‎ها را به مکاتب خاص و فراگیری جهت آموزش بفرستند و هم افراد جامه مکلف اند به این‎ها همکاری لازم نمایند.
داکتر احمدشاه سلام، مدیر وقایۀ نابینایان وزارت صحت عامه، می‎گوید که نظر به تخمین‏های سازمان صحی جهان، در افغانستان شیوع نابینایی ۱.۵ درصد است؛ یعنی در حدود 400 هزار تن از مجموع نفوس کشور نابینا هستند و بیشتر از یک ملیون تن دیگر با تناقص قوۀ بینایی زندگی می‎کنند.

عوامل نابینایی
وراثت، انواع بیماری‏ها (تنبلی چشم، دیابت، سرخک، سرخجه، آب مروارید و آب سیاه)، حوادث، آلودگی محیط زیست و عدم دسترسی مردم به خصوص زنان به مراکز صحی عوامل نابینایی یا کم‎‏بینایی شناخته شده است، که هزاران انسان را یا از قدرت بینایی محروم می‎نماید و یا هم دچار کاهش نور بینایی در چشم‏های‏شان می‎سازد. وجود پرده بر روی عدسیۀ چشم عمده‎‏ترین عامل نابینایی در کشور محسوب می‎شود.
و اما عوامل نابینایی در افغانستان بیشتر از دیگر کشورها می‎باشد. به گفتۀ داکتر میرویس صالح، متخصص چشم و عضو انجمن داکتران چشم افغانستان، بعضی از افراد نابینا به دنیا می‎‏آیند و تا حدودی این نابینایی ارثی نیز می‏‎باشد. اما بیشتر نابینایان در افغانستان به اثر عوامل خارجی و بعضی امراض نابینا می‏شوند. وی می‎افزاید که مردم افغانستان، به دلیل جنگ‏های طولانی و استفاده از سلاح‏های مخرب با گازها و اشعه ‎های مضر نیز در معرض خطر نابینایی قرار گرفته‎اند: “تعداد زیادی از نابینایانی وجود دارند که به اثر انفجارها و انفلاق‏ها در دوران جنگ در کنار دیگر اعضای بدن شان چشمان آن‏ها نیز نابینا شده است.”
بی‏اعتنایی و استفاده از دواهای خودسر نیز از عوامل دیگری است که سبب نابینایی افراد می‏گردد. همچنان بعضی امراض دیگر نیز وجود دارد که اگر به زمان مناسب آن تداوی نگردد سبب نابینایی چشم می‎‏گردد. از جمله امراض دیابت، کلوکوما و کمبود ویتامین (A) در بدن در صورتی که در وقت و زمان مناسب آن تداوی نگردد می‎تواند سبب نابینایی چشم شود.
به اساس معلومات سازمان صحی جهان، در حدود ۲۸۵ ملیون نفر در دنیا اختلال قوۀ بینایی دارند که از این میان ۳۹ ملیون تن نابینا و بیش از ۲۴۶ ملیون تن دیگر به اندازه‏های مختلف تناقص بینایی دارند. همچنین به اساس ارقام ارائه شده از سوی این سازمان، ۹۰ درصد اشخاصی که دچار نابینایی هستند و یا تناقص قوۀ بینایی دارند در ممالک عقب‎مانده و یا در حال رشد زندگی می‎کنند.
از سویی هم،  سناتور باقی بریال، عضو کمسیون معلولین مشرانو جرگه، می‎گوید: “من به عنوان یک نابینا همیشه از حقوق نابینایان مخصوصاً در مشرانو جرکه دفاع نموده و در قسمت‌های تعلیم و تربیه، آموزش عالی نابینایان و تطبیق قوانین اشخاص دارای معلولیت تلاش نموده‎ام.”
وی از کمیتۀ دادخواهی از حقوق افراد دارای معلولیت می‎خواهد با رییس‌جمهور جدید ملاقات کند و بودجۀ مشخصی برای برنامه‏های توانمندی اشخاص دارای معلولیت درخواست نمایند.

عدم دسترسی به آموزش
در بند اول مادۀ نوزدهم قانون حقوق و امتیازات معلولین آمده است که وزارت‏هاى معارف و تحصیلات عالى، زمینۀ تعلیم و تربیۀ فراگیر و اختصاصى را براى معلولین فراهم مى‏نمایند. پروین عظیمى، کارمند یکى از موسسات غیردولتى که در بخش نابینایان و ناشنوایان فعالیت دارد، می‎‏گوید که سروى پنج سال قبل برنامۀ انکشافى ملل متحد  (UNDP)و موسسۀ خیریه و غیرانتفاعى بین‏المللى در بخش معلولین (هندیکیپ انترنشنل) نشان داده بود که ١٩٦ هزار طفل معلول و واجد شرایط مکتب، در سطح کشور، وجود دارند که ممکن است اکنون این رقم افزایش یافته باشد. به گفتۀ وی، به اساس سروى یادشده، در آن زمان، از جمع ١٢هزار طفل نابیناى واجد شرایط مکتب، یک‏هزار تن به مکتب دست‎رسى داشتند. موصوف همچنین بدون ارائه آمار مشخص گفت که اکثریت کودکان ناشنوا و معلول ذهنى واجد شرایط مکتب نیز به مکتب دست‎رسى ندارند. وی می‎گوید باید به آموزش‏هاى نابینایان، ناشنوایان و معلولین ذهنى، توجۀ جدی صورت گیرد.
در همین حال، محمدآصف ننگ، معین تعلیمات تخنیکى و مسلکى وزارت معارف، در مورد آموزش نابینایان و ناشنوایان چنین می‎گوید: “براى ناشنوایان دو لیسۀ مسلکى در کابل و یک لیسۀ مسلکى در هرات و براى نابینایان یک یک لیسۀ مسلکی در ولایت‏های کابل، قندهار، هرات، بلخ، ننگرهار و غزنى، فعالیت دارد. در ٩ لیسۀ یادشده که اکثریت آن‏ها در یک دهۀ اخیر ایجاد شده است، ٢٥٠٠ تن تحت آموزش قرار دارند، اما در حال حاضر، امکانات بیشتر از این، در این بخش وجود ندارد.”
وى کمبود معلمین در این دو بخش را مشکل عمده عنوان کرد اما گفت در هر دو بخش، ٢٢ سرمربى تحت آموزش قرار دارند و در مدت سه سال آینده، با آموزش شمارى از معلمان در این بخش، این مشکل تا حدى رفع خواهد شد. به گفته وی، افزایش معلمین مسلکی سبب خواهد شد که زمینۀ آموزش براى ناشنوایان در مکاتب عمومى نیز فراهم گردد.
معین تعلیمات تخنیکی و مسلکی وزارت معارف در مورد ایجاد مکاتب براى ناشنوایان و نابینایان در سایر ولایت کشور گفت که آمار نابینایان و ناشنوایان، ایجاب تأسیس همچو مکاتب در تمام ولایات را نمى‏کند. اما او تصریح کرد به اساس پلان ده سالۀ آن وزارت، در هشت زون کشور براى نابینایان و ناشنوایان پسر و دختر زمینۀ آموزش‏هاى اختصاصى تا صنف چهاردهم با امکانات لیلیه فراهم خواهد شد. به گفتۀ وی، مطبعۀ چاپ کتب به خط بریل در کابل آماده بهره‏بردارى است که از طریق آن برعلاوۀ کتب درسى، قرآن مجید و کتب آموزش‏هاى فنى و حرفوى نیز به خط بریل چاپ و براى نابینایان در مکاتب توزیع خواهد شد.
در همین حال، اخترمحمد عبیر، معاون سخنگوى وزارت تحصیلات عالى، می‎گوید در حال حاضر در پوهنتون‏ها و موسسات تحصیلات عالى، صنف‏هاى اختصاصى براى نابینایان و ناشنوایان وجود ندارد، اما فارغان نابیناى صنوف دوازدهم مى‏توانند بعد از درخواست به وزارت تحصیلات عالى با درنظرداشت نمرات صنوف دهم، یازدهم و دوازدهم، در صنف‏هاى عمومى پوهنځى‏هاى حقوق، شرعیات و موسسات تربیۀ معلم شامل شوند. موصوف افزود که وزارت تحصیلات عالی تا اکنون به دلیل نبود امکانات مواد درسى مخصوص نابینایان و ناشنوایان و استادان، نتوانسته است در موسسات تحصیلات عالى، صنف‏هاى اختصاصى را ایجاد کند. وى افزود در آینده، وزارت تحصیلات عالى با درنظرداشت امکانات، به رفع این مشکل اقدام خواهد کرد.

تلاش‎ها برای مقابله با نابینایی
به باور مقامات وزارت صحت عامه و داکتران متخصص چشم در کشور، در صورتی که در هنگام بروز بیماری‎های چشم به موقوع به داکتر مراجعه شود، 80 درصد عوامل نابینایی قابل وقایه و یا پیش‏گیری است. داکتر میرویس صالح، عضو انجمن داکتران چشم، می‎گوید که این انجمن به همکاری وزارت صحت عامه و دیگر موسساتی که خدمات صحی ارائه می‎کنند، در نظر دارند تا سال 2020 عواملی که منجر به بیماری‎های چشمی می‏‎شود را از بین ببرند.
پیش از این تعداد زیادی از بیماران نیاز به عمل جراحی داشتند که به دلیل نبود امکانات جراحی در داخل کشور، بیماران به خارج فرستاده می‏شدند. اکنون نیز تعداد زیادی از بیماران نیازمند وجود دارند که آن‏ها توانایی اقتصادی شان به حدی نیست که بتوانند چشمان خود را معالجه کنند. اما داکتر صالح در این زمینه می‎افزاید: “انجمن داکتران چشم افغانستان به همکاری وزارت صحت عامۀ کشور سعی می‏کند زمینۀ فرستادن بیماران نیازمند را به خارج از کشور برای جراحی‎های پیچیده‎‏تر مساعد سازد.”
از سویی هم، به تازه‎گی موسسات شخصی که خدمات صحی ارائه می‎کنند، با وارد کردن وسایل مدرن و پیشرفته زمینۀ هرگونه عملیات را در بخش چشم فراهم کرده‎اند. داکتر احمدشاه سلام، متخصص چشم، در زمینه می‎گوید: “وزارت صحت عامه تلاش‎های زیادی را در این رابطه انجام داده است، از جمله تیم سیاری را ترتیب داده تا در ولایت‏ها رفته و در بخش تداوی و عملیات امراض چشم کارمندان صحی را آموزش دهد. متأسفانه که دونرها هیچ توجهی به این برنامه نداشته و این تیم از لحاظ مالی به مشکل مواجه می‏باشد. البته شفاخانه‏های شخصی عملیات‏های پیچیدۀ امراض چشم را که قبل از این در افغانستان امکان‎پذیر نبود، حالا انجام می‎دهند.”

مراکز صحی سیار
در همین حال، ناجیه طارق معین وزارت صحت عامه، می‎گوید از زمان فعالیت مراکز سیار صحی در بخش نابینایی در 34 ولایت کشور، بیشتر نابینایان دید دوباره به دست آورده‎اند. مسوولان وزات صحت عامه می‎گویند از آغاز کار 44 کمپ سیار مراقبت‎های صحی چشم در 34 ولایت کشور، ظرف 4 سال گذشته 6 هزارو  724 نابینا مداوا و 697 تن دیگر پس از عمل جراحی، دید مجدد به دست آوردند. آنان همچنان کمپاین جهانی محو نابینایی تا سال 2020 را مهم خوانده و می‎‏گویند که متعهد به اجرای این کمپاین می‎باشند.
از سویی هم، برخی نابینایان از حکومت وحدت ملی می‎خواهند خدمات اولیۀ درمانی در شفاخانه‎ها را به طور رایگان در اختیار شان قرار دهد.

دادخواهی از حقوق زنان نابینا
زنان در کشور بیشتر از مردان، از بیماری نابینایی رنج می‎برند و در جهان نیز دو بر سه حصۀ نابینایان را زنان و دختران تشکیل می‎دهند. نابینایان زن، چندی قبل با گردهمایی اعتراضی نشان دادند که نابینایان نیز همانند بینایان دارای حقوق هستند و می‎خواهند از حقوق شان دادخواهی نمایند و فرهنگ تبعیض میان بینا و نابینا را از بین ببرند. آنان تأکشد داشتند که نابینایان نیز می‎توانند آموزش بدهند، سواد بیاموزند، به مکتب و پوهنتون بروند و همچنان در ادارات مصروف کار باشند.
پروانه جمشیدی، رییس کمیتۀ انجمن نابینایان افغانستان، می‎گوید که پیش از این، دولت هیچ کار بنیادی و حمایتی را در راستایی رفع مشکلات نابینایان نکرده است و تنها دونرهای خارجی بوده‎اند که کمک کرده‎اند. وی از دولت خواست که زمینه و تسهیلات آموزش را برای معلولینی که بی‎سواد هستند و دور از مرکز زنده‎گی می‎کنند، فراهم نماید.
خانم جمشیدی می‎افزاید که انجمن نابینایان افغانستان در گذشته به کمک دونرهای خارجی  فعالیت سراسری داشت، اما چهار سال قبل دونرها کمک‎های خود را قطع نمودند و این انجمن فعلاً تنها در 13 ولایت فعالیت دارد.

نبود سهولت‎ها
بنفشه یعقوبی، معاون موسسۀ نابینایان راهیاب، می‌گوید که لیسۀ مسلکی نابینایان تنها مرکز آموزشی نابینایان در شهر کابل است. خانم یعقوبی تأکید می‎کند که خدمات اندک تعلیمی تنها در شهرها برای نابینایان مساعد است و اکثر نابینایان در مناطق دوردست همیشه بار دوش خانواده‎‏های شان باقی می‎مانند. به گفتۀ او، نابینایان در افغانستان نه تنها که امکانات زیادی برای پیشبرد یک زندگی موفقانه ندارند، بلکه گاهی شاهد برخوردهای اهانت‌آمیز اجتماع نیز می‎باشند. او در ادامه از مردم خواست با نابینایان رفتار درست داشته باشند.
این در حالی است که ثریا پیکان، معین وزارت کار، امور اجتماعی و شهدا و معلولین، کارهایی را که از سوی حکومت و نهادهای بین‎‏المللی برای بهبود وضعیت معلولین تا حال صورت گرفته است را بسنده ندانسته و به این باور است که ارائه خدمات به این قشر تنها کار حکومت و به‎خصوص  وزارت کار، امور اجتماعی و شهدا و معلولین نبوده بلکه مردم و جامعۀ جهانی نیز در قبال نابینایان مسوولیت دارند. وی می‎افزاید که هرچند اقداماتی به هدف رسیدگی به مشکلات معلولین صورت گرفته است، ولی معلولین هنوز هم با مشکلات گوناگون رو‎به‎رو می‎باشند.
خانم پیکان در مورد استادان لیسۀ مسلکی نابینان اشاره کرد و گفت که برخی این استادان، پس از فراغت و اتمام تحصیل به این لیسه جذب شده‎اند. او از دولت و جامعۀ جهانی خواست که برنامه‎های بیشتری را برای بهبود زندگی معلولین و معیوبین افغانستان روی دست گیرند. به گفته او، وزارت تحصیلات عالی و برخی از ارگان‌های دولتی مکلف اند که زمینۀ تحصیل نابینایان را در خارج از کشور مساعد کنند.

نتیجه‎گیری
نابینایی و کم‎بینایی، مشکلاتی است شمار زیادی از افغان‎ها به آن گرفتار هستند. اما از نگاه قانون، نابینایان مثل هر شهروند دیگر از متیازات و حقوق برابر در جامعه برخوردار بوده و حق دارند از امکانات آموزشی، صحی و رفاهی برخوردار گردند. با این وصف، اما دولت تا حال موفق نشده است که به شکل ریشه‎یی مشکل نابینایان را حل و برای آن‎ها امکانات و شرایط لازم را برای برخورداری از حقوق شان فراهم کند. نابینایان از دولت می‎خواهند تا زمینۀ تحصیل برای آن‎ها را فراهم و به آن‎ها فرصت دهد مثل سایر افراد جامعه به زندگی شان ادامه دهند.