از مجموع نزدیک به 400 هـــزار نفـر کارمنــد ادارات دولتی در کشور، حدود 15 درصد این کارمندان دارای تحصیلات عالی هستند. این آمار را اداره احصائیه مرکزی در اختیار کلیدگروپ گذاشته است. براساس آمار پارسال این اداره، رقم مجموعی کارمندان دولتی 399574 نفر است، که77,5 درصد آن را آقایان و 22,5 درصد آن را خانمها تشکیل میدهند.
از نگاه سطح تحصیل، از مجموع نزدیک به 400 هزار نفر کارمند ادارات دولتی، 268 نفر دوکتور، 4804 نفر ماستر، 55157 نفر لیسانس و 237305 نفر پایینتر از سطح لیسانس هستند. همچنان بر اساس معلومات اراده احصائیه مرکزی، درجه تحصیلی 12255 تن از کارمندان خدمات ملکی در چوکات دولت نامعلوم است.
از جانب دیگر، درجه تحصیلی نزدیک به 50 درصد از افرادی را که سال گذشته دولت به عنوان کارمند استخدام کرده است، نیز پایینتر از سطح لیسانس میباشد. این در حالی است که طی همین سال، بیش از 45 هزار نفر از نهادهای دولتی و خصوصی سند لیسانس گرفتهاند. بر اساس معلوماتی که در اختیار کلیدگروپ قرار گرفته است، در سال گذشته، 9141 نفر جدیداً به وزارتخانهها و ادارات دولتی جذب شدهاند که از این میان 6 نفر دوکتور، 124 نفر ماستر، 4711 لیسانس، 2534 نفر چهاردهپاس و 1766 نفر فارغ صنف دوازده هستند.
این در حالی است که چگونگی استخدام افراد دارای درجه تحصیلی پایینتر از سطح لیسانس در سالهای گذشته سبب به میان آمدن پرسشهای زیادی شده است. با آن که هماکنون حدود 40 هزار نفر به طور اوسط از پوهنتونها و موسسات تحصیلات عالی دولتی و خصوصی در هر سال به سطح لیسانس، ماستر و دوکتورا فارغ میشوند، اما این افراد کمتر به پستهای دولتی راه مییابند.
دلایل عدم راهیابی تحصیلکردههای جوان به پستهای دولتی چیست و چه شرایطی این افراد را از ورود به ادارات دولتی باز میدارد؟ مسوولان کمیسیون اصلاحات اداری و خدمات ملکی که روند استخدام در ادارات دولتی را نظارت میکنند، میگویند افراد دارای درجه تحصیلی لیسانس و بالاتر از آن کمتر حاضر هستند در ادارات دولتی به کار بپردازند. دلیل این امر نیز پایین بودن سطح معاشات کارمندان دولتی است.
با این حال، سیدحشمتالله هاشمی، سرپرست برنامه ارتقای ظرفیت (CBR) در کمیسیون اصلاحات اداری میگوید که قانون کار شرایط جذب افراد در بستهای دولتی را با میزان تحصیلی پایینتر از لیسانس نیز پیشبینی کرده است. در ماده هشتم قانون کار، شرایط تحصیلی بستهای اول و دوم، لیسانس پیشبینی شده و برای بستهای سوم و چهارم، فوق بکلوریا تعیین شده است. او افزود که برخی از بستهای خالی در ولایتهای ناامن قرار دارد و به همین دلیل کمتر افراد با درجههای تحصیلی لیسانس و بالاتر از آن حاضر میشوند در آنجا به کار مشغول شوند. به گفته وی، در چنین وضعیتی، وزارتخانهها مجبور میشوند برای متقاضیان کار با درجه تحصیلی پایینتر از لیسانس، چانس راه یافتن به بستهای متذکره را بدهند.
این استدلال در حالی مطرح میشود که خود هاشمی میگوید کمیسیون اصلاحات اداری از جزئیات استخدام افراد در 9141 بست دولتی که سال گذشته استخدام شدهاند، آگاهی کامل ندارد. اما طاهر ایوب، رییس منابع بشری وزارت احیا و انکشاف دهات، میگوید که ریاست منابع بشری هر وزارت از مراحل شارتلیست تا اخذ امتحان و استخدام کارمند برای یک بست را به کمیسیون اصلاحات اداری گزارش میدهد.
رقم درشت فارغان پوهنتونها
دولت در حالی در سال گذشته افراد با درجه پایین تحصیلی را استخدام کردهاست که هماکنون بخش بزرگی از تحصیلکردههای جوان کشور بیکار هستند. بر اساس آمار وزارت تحصیلات عالی، در جریان سه سال اخیر، بالاتر از 80 هزار تن تنها از پوهنتونها و موسسات تحصیلات عالی دولتی در مقطع لیسانس فارغ شدهاند. گراف زیر نشاندهنده رقم فارغان پوهنتونهای دولتی در سه سال گذشته است:
در کنار این، فیصل امین، سخنگوی وزارت تحصیلات عالی، میگوید وزارت تحصیلات عالی در مجموع در پوهنتونهای دولتی و خصوصی 68 برنامه ماستری و دوکتورا را به پیش میبرد که همه ساله از هر برنامه در حدود 20 نفر فراغت حاصل میکنند. بر اساس برنامه وزارت تحصیلات عالی 1360 نفر در هر سال به سطح ماستری و دوکتورا فارغالتحصیل میشوند. مجموع محصلان کنونی پوهنتونهای دولتی به 170 هزار نفر میرسد.
از سویی هم، محمدامیر کامهوال، رییس موسسات تحصیلات عالی خصوصی وزارت تحصیلات عالی، به کلیدگروپ گفت که رقم فارغان موسسات و پوهنتونهای خصوصی در سالهای گذشته متفاوت بوده است. او گفت در جریان سال گذشته شمار فارغان نهادهای تحصیلی خصوصی به 15 هزار نفر میرسید. کامهوال افزود که توقع میرود این رقم در جریان سال جاری از این هم بیشتر باشد.
هماکنون حدود 130 موسسه تحصیلی خصوصی در سراسر کشور از وزارت تحصیلات عالی جواز فعالیت گرفته و حدود 180هزار محصل در این موسسات مصروف فراگیری دانش هستند. برخی از این پوهنتونها و موسسات در مقطع لیسانس محصل فارغ میدهند اما شمار اندک از این موسسات در سطح ماستری نیز فعالیت دارند. رییس موسسات تحصیلات عالی خصوصی وزارت تحصیلات عالی گفت در سال گذشته حدود 300 نفر از مقطع ماستری از پوهنتونها و موسسات تحصیلات عالی خصوصی فارغ شدهاند.
از سویی هم، عبدالفتاح عشرت احمدزی، سخنگوی وزارت کار و امور اجتماعی، میگوید با آن که پس از روی کار آمدن حکومت وحدت ملی رقم بیکاری افزایش یافت اما اجرای برخی از پروژههای کاریابی توسط این حکومت حدود 6 درصد از نرخ بیکاری کاسته است. بر اساس آمار وزارت کار و امور اجتماعی، حدود 1.9 میلیون تن از افراد واجد شرایط کار در کشور مطلقاً بیکار هستند. رقم افراد کمکار نیز 1.4 میلیون نفر برآورد شده است.
تحصیلکرده های سرگردان
به رغم فراغت این شمار محصلان از پوهنتونها و موسسات تحصیلات عالی دولتی و خصوصی، ارقام کارمندان جذب شده به نهادهای دولتی نشان میدهد که در سال گذشته نزدیک به ده درصد فارغان مقطع لیسانس در ادارات دولتی جذب شدهاند. لطفالله راشد، سخنگوی وزارت زراعت و آبیاری، میگوید چندی پیش یک بست دریوری در این وزارت به اعلان گذاشته شده بود که حدود 80 نفر برای اشتراک در امتحان این بست، فورم اخذ کرده بودند. راشد از موارد مشابه دیگری نیز یاد میکند و میافزاید در جریان سال گذشته، بست یک کارمند آرشیف که مربوط بست شش میشود، به اعلان گذاشته شد و وزارت زراعت 312 درخواست کار را تنها برای همین یک بست دریافت کرد. به گفته وی، متقاضیان این بست در سطوح مختلف تحصیلی قرار داشتند. او میگوید که اشتراک بیشتر افراد به خاطر رقابت برای احراز یک بست، روند استخدام را نیز در این وزارت با مشکل روبهرو ساخته است.
از سویی هم، بسیاری از بستهای خالی در ادارات دولتی و نهادهای خصوصی به صورت آنلاین در سایتهای کاریابی نیز به اعلان گذاشته میشود. موسسه اکبر (ACBAR)، یکی از موسساتی است که این خدمات را ارایه میکند. احمدتمیم صابری، از مسوولان این موسسه، به کلیدگروپ گفت که این موسسه هر روز حدود 30 اعلان را به نشر میرساند که روزانه حدود سه هزار نفر از آن بازدید به عمل میآورند. به گفته وی، این شمار افراد، کسانی هستند که با دانش روز مجهزند و به هدف اشتغال به سایتهای کاریابی مراجعه میکنند.
چندی پیش حدود 500 بست در اداره تذکره الکترونیکی به اعلان گذاشته شد که حداقل درجه تحصیلی افراد متقاضی این بستها، لیسانس تعیین شده بود. بر اساس ارقام کمیسیون اصلاحات اداری و خدمات ملکی، 25 هزار نفر برای راه یافتن به این بستها درخواست کار ارسال کرده بودند. این وضعیت نشاندهنده آن است که شمار زیادی از فارغان پوهنتونها که در جستجوی کار هستند، کمتر مجال راهیابی به بستهای دولتی را دارند.
متقاضیان کار چه میگویند؟
شماری از متقاضیان کار و فارغان پوهنتونها باور دارند که روند جذب افراد در ادارات دولتی شفاف نیست. به باور آنها، فساد، واسطهگرایی، فروش بستهای دولتی در بدل پول و همچنان مغلق بودن روند امتحان، چانس رسیدن بسیاری از افراد جوان و تحصیلکرده به چوکیهای خالی ادارات دولتی را با دشواری روبهرو میسازد. مسیحالله، یک تن از فارغان فاکولته کمپیوتر ساینس پوهنتون کابل، میگوید موضوع تحصیلات عالی برای راهیابی به پستهای دولتی از اهمیت چندانی برخوردار نیست. او باور دارد که فساد اداری و فروش بستهای دولتی این موضوع را کاملاً تحتالشعاع قرار داده است. او ادعا میکند که پستهای دولتی بیشتر در بدل پول خرید و فروش میشود. فیروز خان یک تن از محصلان فارغ شده از رشته اقتصاد پوهنتون بلخ، میگوید حدود یک سال از فراغتاش میگذرد و با وجود فرستادن درخواستی کار برای چندین اداره دولتی تاکنون موفق نشده در ادارات دولتی راه یابد. او میگوید که تحمل بیکاری برایش دشوار است و حاضر است در هر پست دولتی به کار بپردازد. محمدحسین اطلس، فارغالتحصیل رشته جامعهشناسی پوهنتون کابل است. سه سال از فراغت او میگذرد. طی این مدت به گفته خودش، دروازه همه ادارات دولتی و خصوصی را برای کار کوبیده است اما هنوز مشغول به کار نشده است. او ادعا دارد که حدود 20 امتحان را برای جذب در بستهای دولتی گذرانده است. به گفته او، دلیل این مشکل هم وجود واسطهها و فساد در روند استخدام است: “باری در یکی از بستهای دولتی امتحان میدادم، ممتحین آمد و از من پرسید که چرا فورم اخذ کردید و چرا برای این بست امتحان را سپری میکنید؟ پاسخ دادم که برای کاریابی به این جا آمدم، لبخندی زد و گفت که اگر واسطهای ندارید به ناحق خود را به زحمت نیندازید!” در همین حال، شماری از اعضای ولسی جرگه نیز شفافیت در روند استخدام ادارات دولتی را زیر سوال میبرند. چمنشاه اعتمادی، نماینده مردم غزنی در این نهاد، میگوید در روند استخدام افراد در ردههای مختلف هیچگاهی شایستهسالاری، فهم، ظرفیت کاری و تحصیلی و لیاقت افراد متقاضی در نظر گرفته نمیشود. به گفته وی، واسطه پولی و انسانی بیشترین تسهیلکننده در این روند است. او معتقد است در صورت دوام استخدام افراد دارای درجه تحصیلی پایینتر از سطح لیسانس، ظرفیت کاری در ادارات با خطر روبهرو خواهد شد.
سخی مشوانی، نماینده مردم کنر در ولسی جرگه، نیز معتقد است که روند استخدام در ادارات دولتی تحتالشعاع واسطههای انسانی و مالی قرار دارد. او میگوید به همین دلیل، برخی از ریاستها و وزارتخانهها به دلیل استخدام افراد خودی، بیشتر شکل قومی و حزبی گرفته است.
مصارف ارتقای ظرفیت
به نظر میرسد که سطح تحصیلات پایین کارمندان دولتی و عدم جذب کدرهای جوان در بستهای دولتی، هزینههایی را نیز روی دست دولت میگذارد. ضیاالرحمان حلیمی، رییس عمومی بودجه وزارت مالیه، میگوید تنها از بودجه دولت افغانستان در هر سال مالی حدود پنج میلیون دالر برای بلند بردن ظرفیت تحصیلی کارمندان دولت هزینه میشود. حلیمی گفت در هنگام آمادهسازی بودجه، وزارتخانهها و ادارات دولتی، از ریاست عمومی بودجه تقاضای اختصاص بودجه مشخص جهت ارتقای ظرفیت کارمندان شان میکنند: “هماکنون حدود 64 واحد بودجوی در چوکات دولت وجود دارد و در صورت تقاضا هم در هنگام تهیه بودجه و هم در جریان سال، وزارت مالیه این بودجه را در اختیار واحدهای بودجوی قرار میدهد.”
همچنان بخشی از هزینه برنامه ارتقای ظرفیت کارمندان دولت، از طریق نهادهای تمویلکننده نیز تأمین میشود. اولویت این برنامه به گفته مسوولان وزارت مالیه، بلند بردن ظرفیت کارمندان دولت و همچنان بلند بردن ظرفیت کاری و تحصیلی زنان شاغل در دولت میباشد. در کنار این، دولت در هر سال 15 میلیون دالر دیگر را جهت اعزام محصلان افغان به بورسیههای خارجی نیز هزینه میکند.
