طرح ملیشهسازی یا ایجاد اردوی محلی برای دفاع از مناطق ناامن، طرحی بود که وزارت دفاع امریکا (پنتاگون) برای افغانستان پیشنهاد کرد. براساس این طرح، قرار است تا تأمین امنیت هر منطقه به ساکنان آن محل سپرده شود که با واکنشهای عمدتاً منفی در کشور مواجه شد. تصمیم وزارت دفاع امریکا توسط مجله نیویارک تایمز منتشر شد که در آن آمده است که امریکا و دولت افغانستان در نظر دارند تا 20 هزار نیروی مسلح محلی را ایجاد کرده و این نیروها را زیر قیادت اردوی افغانستان قرار دهند. براساس این گزارش، اردوی افغانستان پس از پاکسازی مناطق تحت سلطه مخالفان مسلح دولت، حفاظت و امنیت مناطق آزاد شده را به نیروهای اردوی محلی واگذار خواهد کرد.
این در حالی است که دولت وزیری، سخنگوی وزارت دفاع ملی، طرح ایجاد اردوی محلی را با آن چه که در رسانهها گزارش شده و مورد نقد و بررسی قرار گرفته است، متفاوت خوانده است. به گفته وی، “در قالب این طرح قرار است با استفاده از سربازان ذخیره و نیروهای دارای کارت تقاعد، ساختار اردوی ملی با هدف تأمین امنیت و تثبیت آن شکل بگیرد.”
دولت وزیری تأکید کرده که “سربازانی که دوران خدمت خود را گذرانده در کنار نیروهای آماده به خدمت اردوی ملی موسوم به سربازان دوره احتیاط که صلاحیتهای اولیه را دارند، استخدام میشوند و به خدمت گرفتن آنها زیر نظر فرماندهی افسران اردو در ولایتهای خود شان یک راهکار مفید است.”
با این حال، سخنگوی وزارت دفاع ملی گفته است که این طرح یک طرح مقدماتی است و مراحل ابتدایی خود را در وزارت دفاع ملی سپری میکند. به گفته وی، با نهایی شدن این طرح در وزارت دفاع، موضوع به ریاست جهموری و پارلمان ارجاع خواهد شد.
ملیشهها، لشکر زورمندان محلی
اولین مسألهای که حساسیتها را در قبال ایجاد اردوی محلی یا ملیشهسازی افزایش داد، بررسی سوابق نیروهای مشابه و دست داشتن آنها به نقض حقوق بشر بود. به همین دلیل، سازمان دیدهبان حقوق بشر از تشکیل نیروهای بیشتر محلی به عنوان تقویت شبهنظامیان یاد کرده و نسبت به عواقب آن هشدار داده است. این سازمان از اشرف غنی خواسته است با طرح مشترک امریکا و وزارت دفاع ملی برای ایجاد نیروی 20هزار نفری محلی موافقت نکند.
این موضع از آن رو اتخاذ شده که نیروهای محلی پولیس و خیزش مردمی همواره به نقض حقوق بشر متهم هستند و در بسیاری از موارد قومندانان پولیس محلی و خیزش مردمی با یکدیگر درگیر شدهاند.
مخالفان و موافقان این طرح نکاتی را پیرامون آن بیان میکنند که هر کدام به تنهایی قابل ارزیابی نیست و لازم است با توجه به سوابق تاریخی و واقعیتهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی حاکم بر افغانستان مورد قضاوت قرار گیرد. مخالفان این طرح میگویند که ایجاد نیروی مسلح محلی با توجه به تنشهای قومی و اختلافات سیاسی دیرینه موجب تداوم درگیریها و شکلگیری حرکتهای خودسرانه غیرقانونی خواهد شد و ایجاد اردوی محلی سبب گستردهتر شدن ناامنی میشود. عتیقالله امرخیل، کارشناس مسایل سیاسی – امنیتی، میگوید: “طرح ملیشهسازی در راستـای اهــداف پنهــان مقــامهای امریکا است و آنها میخواهند از این راه نفع خود شان را تأمین کنند و جاسوسی از جمله اهداف این طرح خواهد بود.”
امرخیل تصریح میکند که “اگر امریکا، پشت این قضیه به دنبال اهداف شوم نیست، چرا افزایش نیروهای اردو، پولیس و سربازان امنیت ملی را که دارای تشکیلات و ساختار مصوب و قانونی هستند، در دستور کار قرار نمیدهد و به دنبال ایجاد نیروی موازی است؟” به باور امرخیل، “اردوی محلی را افراد ذینفوذ در دست خود میگیرند و در آن صورت، این زورمندان محلی هستند که مدیریت نیروهای محلی را به دست خواهند گرفت که این در آینده چالشهایی را برای دولت ایجاد میکند و دولت مرکزی را نیز تضعیف خواهند کرد.” به گفته او، دزدی، قتل، گروگانگیری و رفتارهای غیرقانونی از رخدادهایی است که زیر سر همین افراد شکل میگیرد و آنها با همین انگیزه در اردوی محلی حضور پیدا میکنند.
بازوهای کاری نیروهای امنیتی
موافقان طـــرح ملیشـهسـازی، ایجاد اردوی محلی را راهـی بــرای تقویت نیروهای امنیتی دانسته و آنها را بــازوی نیــرومنــد برای اردو و پولیس میدانند که میتوانند نقاط ناامن و خارج از دسترس آنها را در کنترول داشته باشند. عبدالجبار قهرمان، کارشناس مسایل نظامی، معتقد است که “اگر مدیریت اردوی محلی درست و تحت مدیریت افسران اردو باشد، برای تأمین امنیت در مناطق خودشان مفید واقع خواهند شد.” قهرمان معتقد است که نیروهای محلی میتوانند برای تأمین امنیت منطقه در غیاب نیروهای پولیس و اردو کمک کنند.
به گفته قهرمان، پیش از این نیز دولت افغانستان در زمان داکتر نجیبالله، رییس جمهور پیشینکشور، نیــروی مسلــح محلــی را تجــربه کــرده اســت کــه در مقاطعی در برخی از ولایتها مرتکب رفتارهای غیرقانونی از جمله قتل، غارت، دزدی و آدمربایی شدند و به همین خاطر مردم خاطره خوشی از این نیروها ندارند.
البته ملیشهســازی تنهـــا بــه زمــان داکتر نجیبالله خلاصه نمیشود. در دوره حکومت جدید نیز پولیس محلی در کشور ایجاد شده است که تعداد آنها در حال حاضر به 20 هزار نفر میرسد. اما گزارش برخی رسانهها نشان میدهد که اغلب این افراد مسلح حرکات غیرمسوولانه داشتهاند و در کنار وظایف امنیتی، گاه مرتکب اعمال غیرقانونی نیز شدهاند.
اردوی امریکا پس از حمله به عراق نیز برنامه مشابه با این طرح را اجرا کرد و ۱۰۰ هزار نیروی شبهنظامی را شکل داد. اینــک نیــز واشنـگتــن امیــدوار است که نیروهای مسلح محلی به کمک اردو و پــولیــس افغانستان بیایند. امریکاییها در اواسط سال 2009 نمونهای از این طرح را در ولایت میدان وردک آزمایش کردند و در ابتدای امر، اوضاع در منطقه کوهستانی “جلریز” به خوبی به پیش رفت، اما مشکلاتی در مناطق دیگر به وجود آمد که این موضوع بار دیگر پای بزرگان اقوام را برای رفع این مشکل به میان کشید.
مشارکت صادقانه، عنصر اساسی اردوی محلی
هرچند این طرح موافقان و مخالفان جدی دارد اما نباید این نکته را از نظر دور داشت که در صورت سازماندهی و مدیریت صحیح و مسوولانه، الگوی مشارکت مردمی برای ایجاد و صیانت از امنیت در بسیاری از کشورها نتیجهبخش بوده است. این سازماندهی زمانی موفق خواهد بود که نیروهای جذب شده با انگیزه ملی و روحیه مردمی وارد این تشکیلات شده و وابسته به اشخاص، اقوام و حلقههای مشخصی نباشند که تحقق این مسأله در کشوری مثل افغانستان که در آتش تفرقههای متعدد میسوزد، یک امر دشوار است.
فرید شاکر، کارشناس مسایل سیاسی، معتقد است که “ایجاد نیروی محلی زمانی کامیاب خواهد بود و در تأمین امنیت مؤثر واقع خواهد شد که انگیزه ملی در روحیه نیروهای جذب شده تقویت شده و حرکت آنها با اهداف ملی هماهنگ باشد. در غیر آن صورت، نظر مخالفان به واقعیت پیوسته و محقق خواهد شد که هر گروه از آنها به دست یک زورمند محلی سقوط کرده و به جای ایجاد نظم، بینظمی و انارشیزم را تقویت خواهد کرد.”
با این وصف، اجرای این طرح به مثابه تیغ دو لبه خواهد بود که فرود آمدن آن ممکن است باعث قطع سر مخالفان شده و یا هم گردن مردم را ببرد. استفاده از این تیغ دو لبه اما بستگی به چگونگی مدیریت این نیروها دارد. زیرا اگر نظم و نسق آنها به دست اردوی ملی و نهادهای رسمی انجام شود، شکی نیست که حاصل آن مثبت بوده و چشمانداز بهتری را برای کشور رقم خواهد زد. اما اگر سازماندهی مناسب، مدیریت مطلوب و قاطعیت کافی در خصوص اداره این نیروها شکل نگیرد، ملیشههای محلی به جای تأمین امنیت به ناامنیهای گسترده و بینظمیهای فزاینده دامن خواهند زد.
بنابراین، نظر کارشناسان این است که پیش از عملیاتی کردن این طرح، بهتر است که پیرامون آن بحثهای کارشناسانه زیادی صورت گیرد و ابعاد و زوایای این طرح به صورت دقیق ارزیابی شود. در غیر آن صورت، پیامدهای ملیشهسازی برای دولت سنگین تمام شده و جمعآوری سلاح از نزد 20 هزار نفر نیروی محلی و بازگرداندن آنها به روند عادی یک کار دشوار خواهد بود.