زندگی پشت پردۀ معلولین در کشور

به اساس آمار و ارقام ارایه شده از سوی وزارت کار و امور اجتماعی، شهدا و معلولین، همین اکنون در سراسر افغانستان بیش از 80 هزار معلول جنگی وجود دارد، اما این که به چه تعداد معلول از اثر عواملی دیگر در افغانستان به سر می برند، ارقام دقیقی وجود ندارد. در جامعه مملو از مشکلات ما، معلولین با معضلات گوناگون اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مواجه اند. این که دامنه مشکلات این معلولین تا کجا می رسد، در این گزارش گوشۀ از معضلات اجتماعی آنان به تحریر درآمده است.

مشت نمونه خروار

لطیفه زن  32 ساله ای است که در بلندترین نقطه دامنه کوه گذرگاه در خانه پدرش زندگی می کند. او در آخرین روزهای حکومت مجاهدین، هنگامی که برای جمع آوری بته های خشک به خاطر گرم نمودن خانه به کوه زنبورک شاه کابل رفته بود، با ماین برخورده و قسمتی از یک پایش را از دست داد. این تنها مصیبتی نبود که او به یاد دارد، بلکه بعد از گذشت چند ماه از معلولیتش از بام افتاد وبعداً همان پای معلولش دوباره از قسمت زانو قطع شد.

لطیفه در زمان حکومت طالبان زندگی بدی داشت و مجبور بود با پای مصنوعی از منطقه چوک کابل، پشم حیوانات را به خانه آورده و با دیگر اعضای خانواده آن را یکجا بریسند.

وی در آن زمان چهارده ساله بوده که یک روز در حالی که پشتارهء بزرگ پشم را بر سر داشت، به زور توسط چند تن از موتر ملی بس در منطقه گذرگاه کابل پایین شده و بعد از برده شدن به حوزه امنیتی، به مردی که اکنون شوهرش است، نکاح می گردد.

او خاطره تلخ آن زمان را چنین حکایت می کند: “من از موتر پایین نمی شدم، اما یکی از آنان مرا کشان کشان در حالی که مقاومت می کردم، به سمت موتر دیگر برد، اما او با مقاومت من، پای مصنوعی ام را با بیرحمی جدا ساخته و دور انداخت و سپس در حالی که پای مصدومم به روی سرک کشیده می شد و از آن خون می آمد، مرا به موتر خودشان انداختند و به حوزه امنیتی شان بردند و به مردی که درست نمی شناختمش، ولی در کوچه ما زندگی می کرد، نکاح کردند و بعد خویش و اقوام هر دو طرف جرگه نموده و دختر بزرگ شوهرم را برای برادرم به بد نامزد کردند.”

شوهر لطیفه زن دیگری با سه طفل داشت و زمانی که وی را به خانه اش برد، اعضای خانواده اش به لطیفه ظلم می کردند. زمانی که شوهر لطیفه قهر می شد، بزرگترین نقطه ضعف او را در پای معلولش می دید، پای مصنوعی او را کشیده و با آن لطیفه را مورد لت و کوب قرار می داد.

لطیفه که داغ های مهلک آن زمان را هنوز در بدنش دارد، می افزاید:” همه چیز قابل تحمل بود، اما همین که شوهرم از دادن دخترش که در جرگه فیصله کرده بودند، ابا ورزید، واقعاً درد آور بود.”

درحال حاضر لطیفه صاحب سه دختر است و مدت چهار سال می شود که در خانه پدرش زندگی می کند.شوهرش او را در یکی از نیمه شب های سرد زمستانی،از خانه کشید، چون او به گفته لطیفه همیشه می گفت که هیچگاه دختر دوپایش را در بدل زن یک پا، به برادر لطیفه نخواهد داد.

در همین حال، مادر لطیفه با گفتن ضرب المثل ” گوشت گنده، گردن قصاب” می گوید:”  چهار سال است که لطیفه با سه دختر کوچکش در خانه ام زندگی می کند، اما با موجودیت او در خانه مشکلی ندارم، اما او باید ننگ و غیرت ما را به جا کند، چون دختر اندرش به نام پسرم است تا زمانی که این مرد دخترش را به پسرم ندهد، لطیفه را نمی گذارم به خانه اش برود.”

این تنها لطیفه نیست که با مشکلات زندگی دست وگریبان است، بلکه هستند معلولانی که با ابعاد دیگر مشکلات در اجتماع زندگی می کنند.

به گفته عارفه 25 ساله، یکی از معلولین ولایت تخار، آنها همیشه مورد تحقیر و توهین مردم قرار می گیرند، طوری که از این تحقیرها بیشتر از اصابت راکت به خانه شان در دوران جنگ های داخلی معلول شدنش رنج می برد.

او در مورد این که ازدواج کرده است یا خیر می گوید:” تا حال چندین بار خواستگاران به دروازه ما آمدند، اما همین که مرا معلول یافتند، از ازدواج با من منصرف شدند.”

سایره دختر دیگری است که از ناحیه پا معلول است. در خانه سایره؛ پدر، برادر و خواهرش نیز معلول اند که در دوران جنگهای داخلی از اثر اصابت راکت، معلول شده اند.

وی که از تحقیرهای مردم ناراحت است می گوید:” ما در کوچه و بازار به نام های لنگ، شت، چنته وغیره مشهور هستیم. اگر مردم مرا هر قدر توهین و تحقیر کنند، رنج نمی برم، اما همین که پدرم از سوی بچه های کوچه و حتی بزرگتر ها توهین می شود، برایم خیلی درد آور است.”

حقوق معلولین از دیدگاه دین اسلام

در دین مقدس اسلام،همه انسان ها دارای حقوق و وجایت مشخص اند. از همین رو، علمای دین کمک و مساعدت به معلولین را پیشنهاد کرده و آزار آنان را خلاف ارزش های دینی می پندارند.

داکتر خواجه محمد عصامی استاد شرعیات و قانون پوهنتون کابل می گوید: “اسلام به حقوق تمام انسان ها احترام گذاشته و اگر معلول باشد، تاکید زیاد می ورزد که با او کمک و شفقت صورت بگیرد. پیغمبر اسلام حضرت محمد(ص) به افراد معلول و ضعیف شفقت زیادی می کردند.”

به گفتۀ آقای عصامی، حتی در مراسم حج برای کسانی که ضعف جسمی دارند یا معلول، زن ویا کودک هستند، سهولت های زیادی در نظر گرفته شده است.

وی می گوید:” روایت است که یکی از اصحاب پیامبر معظم اسلام (ص) حضرت عبدالله ابن  ام مکتوم از ناحیه چشم نابینا بود که پیغمبر اسلام به او خیلی احترام قایل بود و از سوی دیگر امیر مدینه منوره او را به حیث ناظر مقرر کرده بود. از لحاظ شریعت هم تاکید زیادی روی معلولین صورت گرفته است.”

پالیسی سازی تا به کی؟

یکی از بهانه های رایج امروزی که برخی از ارگان ها به آن تاکید می ورزند، پالیسی سازی می باشد، اما آیا واقعاً تا حال برای رفع مشکلات معلولین کدام پالیسی ساخته شده است که در پرتو آن، معلولان به سهولت های که حق شان است دست یابند؟

ناجیه شیرزاد، مدیر عمومی امور فرهنگی و اجتماعی وزارت زنان می گوید:” وزارت زنان پالیسی ساز است و جنبه اجرائیوی ندارد، کاری که تنها ما می توانیم برای معلولین زن و یا مرد، انجام دهیم، آگاهی دهی برای آنان و مردم است که معلولین از کدام حقوق در جامعه برخوردار می باشند. در پهلوی آگاهی دهی، زمینه کاریابی و یا آموزش دهی را نیز برای زنان معلول مهیا می سازیم.”

به گفتهء خانم شیرزاد، معلولین با مشکلات زیاد اجتماعی روبرو اند که نمی توانند، مانند سایر افراد جامعه از حقوق مساوی برخوردار باشند. در بخش فردی، عدم دسترسی به محیط، اجتماعی، اقتصادی و سایر مشکلات روبرو اند. باید برخورد ها با معلولین طوری صورت بگیرد که آنان احساس حقارت و رنجش نکنند.

علل بروز معلولیت و مشکلات اجتماعی

جنگ و ناامنی های چند دهه اخیر، بی احتیاطی در کارها، ولادت های پی در پی و بدون وقفه، استعمال دخانیات، خشونت های خانوادگی، استفاده خودسرانه دواها، تطبیق واکسین های غیر ضروری، حوادث طبیعی و… سبب بروز معلولیت در جامعه می گردد.

خانم شیرزاد می گوید:” چیزی که زیاد مهم است، کار برای دستیابی سهولت ها برای معلولین است. همین اکنون معلولین دچار مشکلات زیادی هستند. مشکلاتی که معلولین در اجتماع با آن روبرو است، عبارتند از عدم مشارکت اجتماعی زنان دارای معلولیت، باور و نگرش منفی در جامعه، شرم فامیل ها از داشتن دختر معلول، خود داری از ازدواج با دختران و زنان و حتی پسران معلول، سهم ندادن فامیل ها دختران و زنان معلول را در محافل خوشی وغیره، عدم رعایت حقوق مدنی و بشری آنان و… از مواردی اند که معلولین را در انزوا قرار می دهد.

بی توجهی به معلولین

بی توجهی به معلولین و در اولیت قرار ندادن مشکلات آنها در برنامه های دولتی نیز، آنان را با مشکل مواجه می سازد.

امان الله ایمان سخنگوی وزارت معارف کشور می گوید:” در سیستم معارف اولویت دادن به کارها، اهمیت زیاد دارد، اولویت فعلی ما این است که همین اکنون 4 ملیون طفل از رفتن به مکتب محروم اند که باید به آنان توجه صورت گیرد، بعد از آن می توان به معلولین توجه کرد. ما تلاش می کنیم تا این مشکلات را هرچه زودتر مرفوع سازیم.”

به گفته ایمان، در سطح کشور چهار مکتب اختصاصی برای معلولین وجود دارد که در آن هزار معلول مصروف آموزش اند که 400 تن آنان را زنان تشکیل می دهند.

سخنگوی وزارت معارف می افزاید:” اکثر این معلولین را نابینایان و ناشنوایان تشکیل می دهد که مکاتب اختصاصی با شیوه های خاص نصاب تعلیمی، آموزش می بینند، اما کسانی که از دست و پا و یا دیگر اعضای بدن معلول اند، می توانند در مکاتب عمومی درس بخوانند.”

قرار است سه باب مکتب دیگر نیز در شهرهای مزار شریف و کندهار برای معلولین ایجاد گردد.در همین حال، وزارت کار و امور اجتماعی و شهدا و معلولین کشور می گوید که آنان تا حد توان برای معلولین رسیدگی کرده اند.

محمد عزیز رسا رئیس امور شهدا و معلولین وزارت کار امور اجتماعی و شهدا و معلولین می گوید:” در 15 سنبله 1389 قانون حقوق و امتیازات معلولین نافذ و به نشر رسید، مطابق به این قانون امتیازات برخوردار خواهند شد. یعنی هر معلول سالانه 18 هزار افغانی به دست می آورد که در گذشته این پول 9 هزار افغانی بود.”

او همچنان از مقرره بورس های تحصیلی خارج برای معلولین، نهایی شدن مقرره توزیع زمین در آینده نزدیک، طرزالعمل تثبیت و توزیع زمین معلولان و گذاشتن سنگ تهداب یک باب انستیتیوت به همکاری کشورهندوستان برای معلولین که طی شش ماه به بهره برداری می رسد، خبر داده می افزاید:” موسسات غیر دولتی فعالیت هایی چون پروژه های تعلیمات حرفوی معلولین با موسسه  جهانی غذا WFP پروژه کار در برابر غذا، ایجاد یک مرکز حرفوی در کابل و مراکز بازتوانی و … در ولایات را انجام داده اند.

به گفته رسا در سراسر افغانستان به تعداد 80 هزار نفر معلول جنگی بسر می برند، اما آمار و ارقام تفکیک جنسیت آن وجود ندارد.

دامنۀ مشکلات تا کدام سرحد؟

همین اکنون بیش از60 اتحادیه، نهاد، انجمن، دفاتر و… در افغانستان وجود دارند که در راستای بازتوانی معلولین و رشد آنان در اجتماع کار می کنند.  به همین ترتیب بیشتر از 20 سازمان اختصاصی نیز کار می کنند. یکی از این مراکز، مرکز اجتماعی معلولین است که از سال 2004 به این سو به هدف رشد، تقویت و حمایت معلولین فعالیت می نماید.

حاجی احمد شاه مسئول فعالیت های مرکز اجتماعی معلولین (CCD) می گوید:” بر اساس سروی سال 2004 به تعداد 843 هزار معلول در کشور وجود دارد که 2.2 در صد مجموع نفوس کشور را معلولین تشکیل می دهد. در حدود 41 در صد آن خانم ها و 51 در صد مرد ها هستند. به اساس این سروی، در هر پنج خانواده یک نفر دارای معلولیت وجود اند.”

او می گوید:” افراد دارای معلولیت مشکلات زیادی در اجتماع دارند، توهین، تحقیر، راندن کلمات چون، لنگ، شت، کور، چنته و… کلامات زشتی اند که باید این فرهنگ از جامعه محو شود. ما در راستای طرز بینش جامعه به معلولین کار می کنیم. در ضمن ما در بخش های تغییر طرز بینش های منفی نسبت به معلولین، رشد و تقویه افراد دارای معلولیت، ظرفیت سازی و مشارکت آنان در امور و اجتماع،  دادخواهی از حقوق مدنی و بشری و… فعالیت می کنیم. برنامه های آگاهی ما برای 35 هزار نفر معلول می رسد. فعلاً 1800 تن را آموزش های حرفوی 1500 معلول را آموزش های ابتدایی رسیده است.”

به گفته حاجی احمد شاه، همین اکنون بیش از 10 هزار معلول در کابل و برخی از ولایات نزد آنان ثبت و راجستر می باشد.

او با انتقاد از عملکرد دولت در قبال معلولین می گوید:”دولت تا حال نتوانسته یک استراتیژی که بتواند تمام نیاز های افراد دارای معلولیت را برآورده سازد، به وجود بیاورد. و فقط یک قانون حقوق و امتیازات که دارای سه فصل و چهل ماده می باشد، برای معلولین به وجود آمد که این قانون مملو از تبعیض است.”

به گفتهء این مسئول CCD، دولت افغانستان تاحال به میثاق بین المللی حقوق اشخاص دارای معلولیت که هر دو مجلس پارلمان افغانستان آن را به تصویب رسانده، ملحق نشده است که این بی توجهی دولت را در قبال افراد دارای معلولیت نشان می دهد.

حاجی احمد شاه به مشکلات اجتماعی افراد دارای معلولیت اشاره کرده، می گوید:” هنوز هم سهولت ها برای معلولان در مکاتب وجود ندارد. تطبیق قانون جنبه عملی نداشته و هنوز معلولین دچار مشکلات اند که آنان را به انزوا کشیده است.

اما وزارت کار و امور اجتماعی، شهدا و معلولین می گوید که دولت افغانستان سال گذشته به میثاق بین المللی معلولین ملحق شده است و فعلاً کارهای عملی استراتیژی آن را آغاز کرده که به زودی تکمیل خواهد شد.

در افغانستان، معلولین مطابق قانون به دو کتگوری تثبیت شده است که یکی معلولین کلی که تا 60 در صد و دیگری معلول قسمی است که تا 30 درصد از کمسیون صحی آن را تثبیت کرده باشد. به اساس قانون معلولین، معلولین قسمی، می توانند در ادارات شامل کار شوند.

این درحالیست که سال گذشته به اساس فرمان رئیس جمهور افغانستان جلسه برگزار گردید که در آن ادارات ذیربط در عرصه معلولیت کار می کردند، تعهدات سپردند در راستای سهولت و رسیدگی به معلولین فعالیت کنند، اما با آن هم تا کنون از این فعالیت ها خبری نیست.

در این جلسه وزارت شهرسازی، شاروالی کابل، وزارت معارف، وزارت صحت و سایر ارگان های شرکت کننده تصمیم گرفتند که برای معلولین سهولت های چون درنظر گرفتن مکاتب اختصاصی، ایجاد سهولت ها در ساختمان بلند منزل ها، زینه های رمپ، تداوی آنان به شکل رایگان در داخل و خارج از کشور و غیره تعهد کنند، اما تاکنون از اجرای چنین برنامه ها خبری نیست.

با تمام این کارهای صورت گرفته در کشور باز هم مشکلات این قشر جامعه حتی به صورت جزئی حل نشده است و این تنها در شهرهای بزرگ است و مناطق دور افتاده در ولایت ها هیچ گونه امکانات و سهولت هایی برای معلولان ندارند و آنان با مشکلات زیادی دست و پنجه نرم می کنند.